Соңғы жылдары Орталық Азия өңірі халықаралық саясат пен экономиканың назарында тұрған аймаққа айналды. Геосаяси өзгерістер, жаңа көлік дәліздерінің қалыптасуы, энергетикалық жобалардың артуы және өңір елдерінің өзара байланысының күшеюі Еуразия құрлығында жаңа серіктестік архитектурасын құруға мүмкіндік беріп отыр. Осындай күрделі кезеңде «Орталық Азия – Ресей» саммиті аймақтағы стратегиялық диалогтың негізгі алаңына айналып, мемлекеттер арасындағы ұзақ мерзімді ынтымақтастықтың нақты мазмұнын айқындап берді.
2022 жылы Астанада өткен алғашқы саммит өңір елдерінің бірлескен даму бағытын белгілесе, биылғы кездесу бұл серіктестікті жаңа деңгейге көтерді. Мемлекет басшылары энергетикалық қауіпсіздік, атом саласы, экологиялық тұрақтылық, көлік және ғылыми ықпалдастық сияқты маңызды бағыттарды талқылап, ортақ мүдделерді нақты қадамдарға айналдыруға уағдаласты. Қазақстан осы үдерістердің алдыңғы қатарында болып, өңірлік бастамаларды ұсынушы және жаңа мүмкіндіктер дәуірінің негізгі драйверіне айналып отыр. Саммиттің негізгі назарында энергетика саласындағы ынтымақтастық ерекше орын алды. Ресейдің «Росатом» корпорациясы соңғы жылдары Қазақстан, Өзбекстан және Қырғызстанмен бірқатар стратегиялық жобаларды бастағаны белгілі. Атом энергетикасы – жоғары технологияға құрылған, күрделі ғылыми-инженерлік салалардың бірі. Қазақстан үшін бұл бағыттың маңызы зор: еліміз әлемдегі уран қоры бойынша жетекші орында ғана емес, оны тиімді өндіру технологиялары бойынша да алдыңғы қатарлы мемлекет. 2024 жылы «Қазатомөнеркәсіп» 23,3 мың тонна уран өндіріп, әлемдік нарықтағы көшбасшылық орнын сақтап қалды. Бүгінгі таңда еліміз жай ғана шикізат өндіруші мемлекет болудан шығып, толыққанды ядролық отын циклі мен терең қайта өңдеу өндірісін дамытуға бағыт алып келеді. Бұл Қазақстан экономикасының жаңа технологиялық деңгейге өтуіне және қосылған құнды арттыруға мүмкіндік береді.
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаевтың саммитте ұсынған бастамалары да энергетикалық технологияларды дамытуға жасалған стратегиялық қадам болды. Президент ядролық отын циклі және радиоактивті қалдықтарды басқару мәселелері бойынша өңірлік құзыреттер кеңесін құруды ұсынды. Бұл идея өңір елдері үшін ортақ стандарттарды қалыптастырып, ядролық қауіпсіздік деңгейін күшейтуге мүмкіндік береді. Сонымен бірге, Алматыда МИФИ университетінің филиалының ашылуы ядролық инженерлер мен ғылыми кадрларды даярлаудың жаңа кезеңін бастап берді. Бұл қадам Қазақстанның білім беру жүйесін халықаралық деңгейге жақындатып, алдағы уақытта отандық университеттердің, соның ішінде әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің рөлін одан әрі күшейтеді.
ҚазҰУ бүгінде еліміздің ғылыми-зерттеу және инновациялық орталықтарының бірі ретінде ядролық физика, радиациялық экология, материалтану және озық энергетикалық технологиялар саласында тың зерттеулер жүргізіп келеді. Университет халықаралық серіктестермен бірлескен жобаларды дамытып, студенттері мен жас ғалымдарының әлемдік ғылыми орталармен байланысын нығайтуда. Саммит барысында қабылданған шешімдер Қазақстанның жоғары білім беру кеңістігін жаһандық ғылыми-инновациялық экожүйеге жақындатуға ықпал етеді.
Кездесуде қаралған маңызды мәселелердің бірі экологиялық қауіпсіздік және табиғи ресурстарды басқару болды. Климаттың өзгеруі, трансшекаралық өзендердегі су деңгейінің төмендеуі, Каспий теңізінің экожүйесіндегі өзгерістер өңір мемлекеттерінің ортақ алаңдаушылығына айналып отыр. Президент Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаевтың Орталық Азия және Ресей елдерінің экология министрлері бас қосатын өңірлік кеңес құру туралы бастамасы осы саладағы үйлесімді саясат пен ортақ шешімдер қабылдаудың маңызды тетігі болмақ. Әсіресе, Каспий теңізін қорғау мәселесі ерекше өзектілікке ие. Теңіз деңгейінің төмендеуі, биоресурстардың азаюы, мұнай өндіру мен тасымалдаудан туындайтын техногендік қауіптер өңірлік экожүйеге үлкен әсерін тигізуде. Қазақстан бұл бағытта халықаралық ынтымақтастықты қолдап, экологиялық мониторинг пен қауіп-қатерлерді басқару жүйесін жетілдіруге бастамашы болып отыр. Саммиттің тағы бір маңызды нәтижесі – өңірлік экономикалық және көлік-транзиттік байланыстарды күшейту жөніндегі уағдаластықтар. Қазақстан географиялық орналасуы мен инфрақұрылымдық әлеуетінің арқасында Еуразия кеңістігіндегі басты транзиттік хабқа айналып келеді. «Батыс Қытай – Батыс Еуропа» дәлізі, Транскаспий бағыты, «Солтүстік – Оңтүстік» көлік желісі – Қазақстанның стратегиялық артықшылығының нақты көрінісі. Саммитте бұл бағыттарды жетілдіру, кедендік және логистикалық процестерді цифрландыру, аймақаралық тауар айналымын ұлғайту мәселелері егжей-тегжейлі талқыланды.
Кездесудің ең маңызды қорытындысы – энергетика, транспорт, экология, ғылым және гуманитарлық байланыстарды қамтитын екі жылдық ортақ «жол картасының» қабылдануы болды. Бұл құжат 50-ден астам нақты іс-шараны қамтып, өңір елдерінің бірлескен жасампаз қадамдарын жүйелі түрде жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Қазақстан бұл құжаттың мазмұнын анықтауда маңызды рөл атқарды және өңірлік тұрақтылық пен даму процесінің негізгі қозғаушы күштерінің бірі екенін тағы да дәлелдеді.
Осы саммит Орталық Азия мен Ресей арасындағы серіктестіктің жаңа кезеңін бастап берді. Қазақстанның халықаралық бастамалары, Президент Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаевтың стратегиялық ұстанымдары және ұлттық ғылыми орталықтардың, соның ішінде ҚазҰУ-дың даму әлеуеті еліміздің өңірлік көшбасшылық рөлін айқындай түсуде. Бұл серіктестік Қазақстан экономикасы мен ғылымына жаңа мүмкіндіктер аша отырып, болашақта өңірдің тұрақты дамуына үлес қосатын маңызды тетікке айналары анық.
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, «Бизнес-технологиялар» кафедрасы
АХМЕТОВА Зауреш Болатхановна,
АХМЕТКАЛИЕВА
Сандыгуль Кусмановна,
БЕЙСЕНОВА Мадина Унайбековна,
ИСАЕВА Айман Амангельдиевна,
МҰСА Қарлығаш Асылқызы
