Қазақтанудың бір қадамы немесе құжаттағы аты-жөнді бірізділендіру

Қазақ келешегінің, ел болашағының қамсыз кепілі саналатын ұлттық мүдде санаға мінсіз сіңіріліп, адам жадында мүлтіксіз сақталуы үшін қоғам мүшелері мен өскелең ұрпақ арасында идеологиялық тәрбие жұмыстары мейлінше жандануы керек екенін үнемі айтып келеміз. Қайнар бұлақтай мөлдір негізі отбасынан бастау алатын тәрбие жұмыстарының балабақша, мектеп, арнаулы және жоғары оқу орындарында сатылап жүзеге асырылатыны бесенеден белгілі. Бірақ, ол жерлерде жас ұрпақ бойында ұлттық намыс дәнегін сеуіп, патриотизмді ояту шаралары ойдағыдай өтіп жатқанына да күмәнмен қарауға болмас.  Бір өзбек «Бес метр тереңдіктен қыш құмыра таптық. Біздің тарихымыз тереңде ғой» десе, қазақ «Біз он екі метр қаздық, әлі ештеңе шыққан жоқ. Соған қарағанда біздің тарихымыз одан да тереңде сияқты» депті дейді. Әзіл әңгіменің астарында ақиқат тұр. Тарихы тереңнен тамыр тартатын ұлтымызда тіл мен діл, дін мен дәстүр, әдет-ғұрып пен салт сияқты аялай ұлықталуы тиіс құндылықтарымыз жетіп-артылады. Бұларды дәріптеу жұмыстары жүйелі жүргізілсе әрі сабақтаса ұйымдастырылса ғана қазақтану процесі өз межесіне жетпек. Қазақтанудың сондай бір жолы – аты-жөніміздің құжат бойынша толтырылуын бір ізге түсіру.  Адамның есімінің тағдырына әсер ететінін әлем ғалымдары мойындап қойған. Осыған сенетін халқымыз өзгелерден өзгеше ырымшылдығымен де ерекшеленеді. Және ол ырымдары діттеген ойларынан шығып та жататыны шын. Ұл дүниеге келсін деп қыз балаларын Ұлбала, Ұлбосын, Ұлдай, Ұлмекен, Қызтумас деп атау, перзентімізге тарихтағы даңқы бұйырсын деп Дінмұхамед, Шәкәрім, Абай, Құрманғазы, Жамбыл, Зере, Айғаным секілді тұлғалардың есімін беру қазақта көп тараған үрдіс. Тіл-сұқтан сақтасын, көз тимесін, аман болсын деп ертеректе Тұрар, Жаманғара, Сақтаған, Күшікбай, Орынша, Ақмоншақ, Пістекүлдерді дүниеге келтірген қазақ бүгіндері Нұрислам, Мұхамеджан, Құранбек, Шапағат, Шүкіралла, Ләйлі, Фатима, Хадиша сынды наным-сенімдегі сан алуан есімдерді заманға бейімдеуде. Мұның бәрі, қалай болғанда да, адамның өзінің артындағы өмірін жалғастырар ұрпағының болашағына алаңдағандықтарынан, бейжай қарай алмайтындықтарынан туындайтын әрекет. Шыр етіп дүниеге келген шаранаға азан шақырып ат қойған сәттен бастап-ақ әрбір ата-ана перзенті алдындағы жауапкершілігін бұрынғыдан да екі есе сезіне бастайды. Сонымен қатар, перзентіне деген арман-тілегі де күн сайын көркейе бермек. Ата тегін түп-тұқияннан тарқатып, генетикалық, биологиялық шежіресін шатастырмай өріп, үрім-бұтағын кемінде жеті атасына дейін жаңылыстырмай, қанын кіршіксіз таза қалпында сақтауға тырысатын әлемдегі бірден-бір өзгеше ұлттың нағыз өкілі ретінде қазақ боп туғанның қай-қайсысына да осы ғажап қасиеттер тән.  Ал, енді осы ғажап қасиет егелерінің есімдерінде қандай түйткіл болуы мүмкін. Біз мұнда, жалпы есім атаулының мәні мен мағынасын талдағалы отырған жоқпыз. Тек қана ұлтымыз басқа этностардан өзінің ат қою үлгісімен, ата-текті атау тәжірибесімен ерекшеленуі тиіс деп ойлаймыз. Қазақ есімдері мен әкесінің аты және тегі (фамилиясы) туралы мәліметтердің құжат бойынша рәсімделуі жайлы сөз қозғауымыз сондықтан. Негізінен, ақылды қалалар өркендеп, автоматты қызмет көрсету орталықтары өсіп, компьютерлер өрісі қарқын алған қазіргі уақытта, цифрлы технологиялық дамудың даңғыл жолындағы мемлекетіміз үшін демография саласы мен статистикалық есептер бойынша құжаттарды рәсімдеуді реттеудің түк қиындығы жоқ.  Төртінші перзентіне аяғы ауыр шешеме жақсы көретін бір қайнысы әскерге аттанып бара жатып, «Жеңеше, ұл босансаңыз өздеріңіз білесіздер, ал егер қыз тусаңыз атын Сәуле деп қойыңыздаршы» деп өтініш айтады. Әкем үйде болмай, сапарлап кеткенде, уақытынан бұрын босанып қалған шешем расымен де қыз туады. Шалғайда жүрген сарбаздың айтқанын жерге тастағысы келмеген ол кісі шақалаққа Сәуле деп ат қояды. Алайда, кіші бауырының айтқан өтінішінен бейхабар әкем біраз күннен кейін нәрестесіне Үміт деп ат қойып, туу туралы куәлігін әкеліп тұр дейді. Арқыраған ақпанда шала туған сол нәресте мен едім.  Содан мектеп бітіргенше Сәуле боп жүрдім. Кәмелеттік аттестат алғанда бірге берілетін паспортқа заң бойынша туу туралы куәліктің нұсқасы жазылады екен. Бірнеше сыныптасымның атасының тегі ауысты. Менің атым ауысты. Сөйтіп әуел баста әкем қойған Үміт деген есімге қайтадан ие болдым. Арада көп жылдар өткен. Бір жиында кездесіп қалған әлдебір азамат «Сәуле деген сіздің сіңліңіз бе, әлде әпкеңіз бе?» деп қызық сұрақ қойды. Сөйтсем, бұдан бірнеше жыл бұрын пионер лагерінде бірге болған бала екен. Бір-бірімізді танып, менің атыма байланысты оқиғаға әбден күлдік. «Газеттен Үміт Битенова дегенді оқыған сайын бұл кісі баяғы Сәуле Битенованың кімі болды екен, ол да осындай өнерлі еді ғой» деп ұқсатып, аң-таң болатынмын» дейді бала кезгі танысым. Бірақ, мұндай ат, ататек ауыстырудан мен де, менің замандастарым да сол кезеңнің түсінігі бойынша «аса зардап» шеге қойған жоқпыз.  Техниканың кешеу қалып, технологияның мешеу дамыған шағында соншалықты кедергі туғыза қоймаған фамилиялар, есесіне, қазіргі таңда қазақтансақ деп талпынған өз егелерін көп машақатқа ұшыратуда. Бұл жерде, машақат дегенді моральдық тұрғыдан деп қабылдағандарыңыз жөн. Қалай деймісіз?..  Бірде, бір таныс жігіт маған «Үміт әпке, мектеп  жасындағы ұлым мен қызымның фамилиясына қайтадан «-ов» пен «-ованы» қостыруға мәжбүр болдым», – деді. Өзі ұлтын тым қатты сүйетін, ана тілінің дұрыс өркен жаюы үшін күресіп жүрген, шын мәніндегі патриот-ақ азамат еді. Бұл сөзіне алғашында аңтарыла қарадым. –Ұлымның аты Бақыт, көзі тірісінде атасы қойған, өте ерке. Бұзық. Оның үстіне сабақ үлгерімі де мардымсыз. Мұғалімдер бұзықтығын, сабағының төмендігін айтып жамандаған сайын ұлымның аты мен атасының тегін шатастырады. «Мұрат оңбайды. Мұрат оңбайды» дейді. Мұрат болса – менің әкемнің аты. Мұғалімдердің баламның аты-жөнін шатастырып, марқұм атасының руxына тіл тигізетіні жаныма өте батты. Туу туралы куәлікте балам «Бақыт Мұрат» болса, мектеп журналында «Мұрат Бақыт» қылып жазады екен. Сөйтіп, күнде әкемді боқтатып, жаным қиналды, – деді ол әзіл-шыны аралас жүзін мұң көлегейлеп. – Ал Қанат Мұрат атты қызымды ер бала екен деп те қалады кейбіреулер. Ол да атасы мен апасының қыздан тұңғыш немересі, атасының атынсыз жеке өз атыма тіркей алмаймын. Сондықтан, екеуінің де аты-жөндерін ауыстырттым»…   Қапелімде бұған қарсы уәж айта алмадым. Өзім де әлеуметтік желідегі фейсбуктес Мерей Демеу деген оқырманымның 1966 жылғы әйел баласы екенін кейін білгенімді айтып, әлгі бауырымды жұбатқан болдым. Оның алдында ол адамды ер азамат шығар деп біраз уақытқа дейін қателесіп жүргенімді айттым.   Міне, моральдық тұрғыдан машақатқа ұшырап жатырмыз деуімнің бір ұшы осы еді. Төлқұжат пен туу туралы куәліктерде «-ов» пен «-ова» алынып тасталынғанмен де, ол азаматтың әйел не ер екендігі туралы жынысы жөнінен шатасулар көптеп орын алуда. Аты-жөнімізді құжат бойынша қазақшалау әлі күнге дейін бір ізге түспегенінің көпшілікті қынжылтатынын әлеуметтік желіден де жиі байқауға болады. Біреулер өз парақшаларында төлқұжатын ауыстырып, фамилиясынан «-ов(а)», «-ев(а)» деген жұрнақты алып тастатқаны туралы қуаныштарымен бөлісіп жатады. Ата-тегімді қазақшалап алдым деп жар салады. Оған «бәрекелді» дейсіз. Кейде, әлі күнге дейін «-ов», «-ова», «-ев», «-ева» деп аяқталатын фамилиямен жүргендерді ұлттың жауы санап, біраз жерге апарып тастап, күстаналау да белең алып қояды. Қанша адам бар, сонша пікір болады.  Тегіміздің таза қазақша жазылмауы ұлттық құндылықтар туралы тақырыптарымыздың өзегінде не ары өтпей, не бері кетпей кептеліп тұрған жанды жара.  Тіл жанашыры, маманы, филолог-қаламгер ретінде менің өз басым ата-тегімізге міндетті түрде қазақтығымыздың исі аңқып тұратын қосымша жалғануы керек деп білем. Рас, тәуелсіздігіміздің алғашқы жылдарында жазушы Шерxан Мұртазаев ағамыздың Шерxан Мұртаза болғанын, Қадыр Мырзалиев ақынның Қадыр Мырза-Әли болғанын қуана xош алдық. Өйткені, ол кісілер танымал жандар еді, есімі мен ататегі бүкіл елге былай да белгілі-тін. Орысша жұрнақтар алынса да, олардың аты қайсы, тегі қайсы екенін екінің бірі білді. Сондай-ақ, мысалға айталық, Марфуға Айтхожа, Гүлнәр Салықбай ақындардың да есімін ешкім шатастырмайды. Марфуға, Гүлнәр деген есім қазақта тек қыздарға ғана тән. . Дәстүрімізде ұлға да, қызға да бірдей қойылып келе беретін жоғарыдағы күлкілі жайттағыдай Қанат, Жанат, Ризат, Еркін, Ерсін, Бақыт, Манат, Ақниет, Тұрсын, Жайлау, Сағадат, Сағыныш, Жұбаныш, Қуаныш, Үміт, Бағлан, Мерей, Жүрсін, Жеңіс, Мейрам, Баян, Айтжан, Айжан секілді көптеген есімдердің бар екенін ескерсек, әлгіндегідей шатастырулардың орын алуы да заңды.  Ал, осы келеңсіздіктен шығудың жолы біздің елімізде неге қарастырылмай отыр? Қазақтығымызды көрсеткіміз келіп, ұлтжандылығымызды жан-тәнімізбен танытқымыз келіп, біреуіміз «Үміт Битенұрпағы», біреуіміз «Үміт Дәулеткеліні», енді біріміз «Үміт Қыранәулеті», «Үміт Битентегі», «Үміт Қыранқызы» деп қол қойып, аты-жөнімізді қазақшалаған болып талпынып жүргенімізбен, қазіргі ресми құжат тәртібінен ары асып кете алмаймыз. Ал ресми құжаттың заң бойынша толтырылуы жоғарыдағыдай болғандықтан, енді бұдан ары қарай сын көтермейді. Менде бір ой бар. Бізде біздің ана тіліміздегі ұлттық қасиетіміз бен құндылығымызды білдіретін, мағынасын түсіндіруді қажет етпейтін «қазақы», «қазақи», «адами», «ақиқи», «имани», «рахмани», «дүнияуи», «заманауи», «Қазақия» деген сияқты сөздер мен руға және жер-су, өлке, туған жер аттарына байланыстырылған Мырза Мұxаммед Хайдар Дулати, Қадырғали Жалайри, Жүсіп Баласағұни, Әбу Насыр әл-Фараби, әл-Тарази, Ясауи секілді көптеген есімсойлар, атаулар бар.  «Шеварднадзе» мен «Джугашвили» дегеннің грузин, Джигарxанян, Арутунянның армян екені, Савченко, Шевченконың украин, Полад Бюль-Бюльоглы, Лаки Кесоглының әзірбайжан екені, Мұстафа Ататүрік, Кемаль Эмирзалиоглидің түрік екені, Харлам Лопариди, Валя Пасxалидидің грек екені, Ваня Марквардт, Галя Шмидттің неміс екені, Масанчы, Машанло, Шишанлоның дүнген екені белгілі боп тұрғанындай, біздің ұлтымыздың да өз табиғатын ашатындай аты-жөн қалыптастыратын кезі әлдеқашан жетті. Соғұрлым қазтерминком мен тіл ғылымының білгірлері «пайыз», «ұшақ», «тікұшақ», «қолтырауын», «қырыққабат», «жанұя», «бағдарлама», «тұғырнама», «бағдаршам», «қанатқақты жоба», «рәсім» «ресім» «доғарыстағы судья» (судья в отставке), «ынталандыру»(стимул), «уәждеме»(мотивация секілді талай аудармалармен сөз жасамдарды дүниеге келтіріп, талай мағыналардың түсіндірмеге жақынынан жаңа сөздер жасап шығарды. Әлбетте, ол жоққа шығаруға болмайтын ерен еңбек. Кемістігі барларының тіл кеңістігінде ғұмыры онсыз да ұзақ болмайды. Сәтті туылған өміршең сөзжасамдар сөздік қорға аса бай ана тіліміз бен ауызекі сөзімізге етене еніп, қабыса өмір сүріп те, қалыптасып кетті. Сол сияқты, біздің ұлтымыздың мінезі ататегімізден бірден аңғарылып тұруы үшін, ататегімізге міндетті түрде қазақылығымыздың жұпары аңқып тұратын бірден-бір қосымша ойлап табуымыз қажет. Әрине, ойлап табу деген сөз аспаннан ала салып, ойдан шығара салу дегендік емес. Көп түкірсе – көл. Сөзжасам заңдылықтарына сүйене отырып туғызылған немесе ұсынылған қосымшалардың бірі болмаса бірінің фамилиямызға ұлттық реңк беруде бағы жанып кетуі мүмкін ғой. Осы турасында бір-екі пікірден тұратын өз ойымды іркімей ортаға салайын. Өз шежіресіне терең, байыппен қарайтын, кемінде жеті атасын жатқа біліп өсетін ұрпағы бар біздің Қазақ нәрестенің төлқұжаты мен паспортына ең болмағанда атасы мен әкесінің аты қоса жазылғанын қалайды.  Ер азаматтар ататегіне «-и», әйел азаматтар ататегіне «я» дегенді бөтен әріп деп шошымай, «-иа (-ия)» деген қосымша жалғап тіркеу арқылы қазақы аты-жөн – фамилия қалыптастырайық деген ұсынысым бар. «Тегі, аты, әкесінің аты» деген анықтама үшін онсыз да әкенің аты «-қызы», «-ұлы» деп тіркеліп жазылады. Кейбіреулер бұл үлгімді Грузия, Армения, Монғолия секілді елдердікіне ұқсатып, жақтырмауы да мүмкін. Жоғарыда айтқанымдағыдай, қанша адам болса сонша пікір. Сол сияқты ер азаматтардың ататегіне «-тегі» деген сөзді жалғау керек деп ойлаймын. Бұл үлгі қазір де ерлер не әйел баласы тарапынан ішінара қолданылып жүр. Алайда, жалпылама анықтауға келгенде, ол адамның жынысын ажырату жөнінен тағы да сол дағдару туындайды. Сондықтан, «-тегі» деген қосымшаны тұқым жалғастырушы ұрпақ ретінде ер азаматтарға ғана еншілеп бергеннен ұтылмас едік. Ал, әйел азаматтардың ататегіне шығыс септік жалғауын жалғау немесе «кімдікі?» деген сауалға жауап беретін сөздің жұрнағын, қосымшасын жалғау. Қай тақырыпта болмасын, әркімнің өз көзқарасын, жеке ойын білдіруіне құқы бар. Сондай әр қилы ой-пікір, сан қырлы көзқарастардан жинақталып, тиянақты бір шешім шығар, түпкілікті бір жол табылар деп үміттенеміз.