Қарағанды археологтарының Орталық Қазақстан аумағындағы ежелгі өркениеттерді зерттеуге қосқан үлесі ерекше. Тәуелсіздік жылдарында ғалымдар көптеген жаңалықтар ашты. Сирек кездесетін артефактілер топтамасымен Е. А. Бөкетов атындағы Қарағанды университеті жанындағы Сарыарқа археологиялық институты мақтана алады.
Қазақстандағы археология үшін 2004 жыл «Мәдени мұра» бағдарламасы қабылданған жыл Жасыл шамға айналды. Мемлекеттік деңгейде археологиялық зерттеулерді мақсатты қаржыландыру басталды. Содан кейін конкурстардың көмегімен перспективалы бағыттарды анықтауға мүмкіндік беретін гранттар жүйесі пайда болды.
– Содан бері жыл сайын ол жаңалықтар береді және кеңірек, жарқын және түсінікті етеді, – дейді институттың жетекші ғылыми қызметкері Игорь Кукушкин. – Тарих жаңа фактілермен толығуда, біз алға қарай ілгерілей аламыз.
Орталық Қазақстан қола дәуірінің қуатты мәдениет ошағы болып саналады. Қарағанды облысының аумағында сол кезеңдегі көптеген ескерткіштер бар. Олар жүздеген қоныстар мен қорымдардан, кен қазбаларынан, діни-салттық объектілерден тұрады.
Қарқаралы ауданындағы Кент таулары олжаларға бай. Мұнда қола дәуіріне жататын Кент қонысы орналасқан (б.з.д. II–I мың ж.). Қазба жұмыстары 1985 жылы басталып, ғалымдардың пікірінше, он жылдан астам уақытқа созылады.
– Үлкен мөлшеріне байланысты Кент көне қала деп аталады, – дейді институт басшысы Валерий Ломан. – Бұл өте үлкен – жүзге жуық көрінетін құрылымдар. 30 жыл ішінде жүзден астам қола бұйымдар табылды. Сол жағалау алаңында металлургиялық өндірістің іздері, көптеген шлактар табылды. Біз кентте былғары және сүйек кесу өндірісі дамығанын анықтадық. Сондай-ақ, бұл елді мекен маңызды діни орталық болды. Бұл «Үлкен қоршау» атауын алған тас ғибадатханасы.
Кент тауларынан Алат металлургтерінің қонысы табылды. Мұнда 2006 жылы ежелгі металлургтер қола, содан кейін темірді еріткен алғашқы пеш табылды.
Кейіннен бірнеше қола және темір балқыту пештері, тау-кен және металлургия құралдары, сондай-ақ металл бұйымдары табылды.
Әлемдік ғылымдағы осы аты-шулы жаңалыққа дейін біздің дәуірімізге дейінгі XIII ғасырда тек мыс балқытылды деп есептелген. Бірақ белгілі болғандай, темір дәуірінің «ресми» басынан 200–300 жыл бұрын балқытылды. Нұсқаны әйгілі жапон археологы Ясуюки Мураками жүргізген радиокөміртекті талдау ғылыми түрде растады. Нәтижесінде қоныс б.з.д. II мыңжылдықтың үшінші ширегінің шеңберіне сәйкес келеді.
2010 жылы Қарқаралы ауданындағы Талды-2 қорымын қазу кезінде алматылық археолог ҚарМУ түлегі Арман Бейсенов «Алтын адамды» тапты.
Бұл Қазақстандағы осындай бесінші олжа. Сарыарқаның «Алтын адамы» қайтыс болған сәтте 40 жаста болған және ол сақ тайпаларының бірінің көсемі болған деп жорамалдады. Жеті қорғаннан тұратын бейіт ежелгі уақытта тоналған. Осыған қарамастан, екі қорғанды зерттеу барысында 200-ден астам жеке алтын бұйымдар, сондай-ақ алтыннан жасалған ұсақ моншақтар мен қабыршақтар табылды. Ескерткіш б.з.д. VII–VI ғасырларға жатады.
– Соңғы жылдары біздің күш-жігеріміз Талды кентінің маңындағы Шет ауданының аумағын зерттеуге шоғырланды, – дейді Игорь Кукушкин. – Жыл сайын бірнеше экспедиция өтеді. Бізден басқа, оларға басқа археологтар қатысады. Зерттеу барысында біз ваза тәрізді керамикалық ыдыстарды таптық. Соңғы рет мұндай ыдыстар өткен ғасырдың 30-жылдарында табылды. Алғаш рет қола ұстара табылды. Аты-шулы олжа – мыс ыдыс. Бұхар-Жырау ауданынан да дәл осындай табылған. Осы кезеңдегі ұқсас ыдыстар басқа жерде табылған жоқ. Олар балауыз формасын қолдана отырып, күрделі технология бойынша жасалған және б.з.д. II мыңжылдықтың бірінші тоқсанына жатады. Жүргізілген зерттеулерге сәйкес, технология Қытайға қарағанда ертерек пайда болды.
Қазір 25-ке жуық нысан зерттелді. Мұнда қола дәуірінен кейінгі орта ғасырларға дейінгі ескерткіштер бар. Олардың арасында Сәңкібай батыр кесенесі, Табылды, Қотыртас, Қаражартас және Қаражартас-2 қорымдары, Көктерек мұртты қорған, Ақкезен қонысы, Ақбауыр көне түркі ғұрыптық қоршаулары, Талды-1 қорымы және Бүйректі патша қорғандары бар.
Сарыарқа археологиялық институты қызметінің бағыттарының бірі халықаралық ынтымақтастық болды.
– Біздің институтта жинақталған материалдар соңғы жылдары халықаралық ғылыми қоғамдастықта үлкен қызығушылық тудырды, – дейді Валерий Ломан. – Қазір біз екі қызықты жобаға қатысып жатырмыз. Олардың бірінде – «Ерте үнді-еуропалықтардағы ДНҚ зерттеумен» – Даниядан келген генетиктер жұмыс істейді. Біздің материалды зерттегеннен кейін – жерлеуден алынған адам қалдықтары – Еуропа халқының негізгі бөлігі біздің даламызда тамыры бар екендігі белгілі болды. Сондай-ақ, Кристиан Альбрехт атындағы Киль университетімен археологиялық зерттеулер жүргізу бойынша шартқа қол қойылды. Біздің қатысуымызбен жылқыларды үйде ұстау туралы мақала шықты. Ең соңғы деректер беделді британдық Nature журналында жарияланады
