Қазіргі қарқынды және динамикалық әлемде адамдардың қауіпсіздігі мен әл-ауқатын қамтамасыз ету басты мәселе. Соңғы уақытта жиі орын алып жатқан жазатайым оқиғалар мен төтенше жағдайлар өмір қауіпсіздігі мәдениетін қалыптастыруға күш салудың өзекті қажеттілігін айқындап берді. Тіршілік қауіпсіздігінің мәдениеті адамдарды зияннан қорғайтын және тәуекелдерді азайтатын қауіпсіз ортаны құру үшін маңызды.
Өмір қауіпсіздігіне басымдық беретін ұжымдық мәдениетті дамыту арқылы кәсіпорындар, қауымдастықтар және жеке адамдар төтенше жағдайлар мен апаттар алдында жалпы төзімділігі мен дайындығын арттыра алады. Өмір қауіпсіздігі мәдениетін жақсарту үшін әртүрлі стратегиялар мен үздік тәжірибелерді қарастырған абзал. Тіршілік қауіпсіздігі мәдениетін арттырудың негізгі тіректерінің бірі – хабардарлық пен білімді насихаттау. Төтенше жағдайлардың алдын алу, жою және апатқа дайындық сияқты тақырыптар бойынша оқу сабақтарын, семинарларды және білім беру ресурстарын ұсына отырып, ұйымдар дағдарыс уақытында тиімді әрекет ету үшін қажетті білім мен дағдыларды үйретеді. Сонымен қатар, тұрақты жаттығуларды өткізу қауіпсіздікті күшейтуге және қызметкерлердің төтенше жағдайларға дайын болуын қамтамасыз етуге көмектеседі. Тіршілік қауіпсіздігі мәдениетін қалыптастырудың тағы бір маңызды аспектісі қауіпсіздік саласындағы процедураларды әзірлеу және енгізу. Жауапты ұйымдар төтенше жағдайларға әрекет ету, тәуекелдерді бағалау және ықтимал қауіптерді анықтау үшін нақты нұсқауларды даярлау керек. Технология мен инновацияның интеграциясы – IT құрылғылары, сенсорлар, автоматтандырылған ескерту жүйелері және болжамды талдау сияқты озық технологияларға инвестиция салу арқылы қауіптерді анықтау, әрекет ету және азайту қабілетін арттыруға болады. Тіршілік қауіпсіздігі мәдениетін арттыру – үздіксіз жетілдіруді талап ететін үздіксіз процесс.
Төтенше жағдайларда кадр қызметкерлерінің психологиялық дайындығы болуы қажет. Төтенше жағдай, апат төңірегінде қалыпты хал-ахуал, оның басты көрсеткіші бүлдіру процесінің жиілігі болып табылады. Бұл процестерді қалпына келтіру үшін қосымша күш пен қаражатты тарту және айрықша шешім қабылдауды талап етеді.
Төтенше жағдайларды жою кезінде техногендік, табиғи және психологиялық факторлардың адамға зиянды әсер етуі нәтижесінде денсаулығының бұзылуына: жаралану (контузия, жарақат алу, мертігу), радиациялық, химиялық және бактериялогиялық зақымдану; асқынған соматикалық және жұқпалы аурулар, созылмалы аурулардың асқынуы, психоэмоционалдық және психосоматикалық бұзылулар жатады. Төтенше жағдай кезінде денсаулыққа зиянды әсерлерден де маңыздысы – оның психикасы мен санасының жарақаты. Оның көлемі, әсері неғұрлым көріністі болса, ол көрініс адамның жанында ұзақ уақыт өмір сүреді. Бірақ, жаратылысына қарай төтенше жағдайға тап болған барлық адамдардың қабылдау психикасы бірдей болмайды. Біреулер тез өзінің ішкі өмірлік ресурстарын жинақтап, оған шешім қабылдауға дайын болса, басқаларының жұмыс қабілеті төмендеп немесе жойылып, денсаулығы нашарлап, физиологиялық және психологиялық жағынан төмендеу құбылысы пайда болады.
Адам табиғаттағы, өндірістегі, көлік апаттарының төтенше жағдайдың басы-қасында болғанда оқиғаны әртүрлі бағалайды. Бірер адамнан шыққан үрейлену көпшілікке берілсе, онда жаппай үрей (паника) туындауы мүмкін. Қорқыныш сезімін білмеген адамдар жағдайды шынайы бағалай алмайды немесе асыра сілтеуге бейім тұрады. Олар өз сезіміне бой ұрып, жауапкершілікті жоғалтады. Бұндайда теріс түсінушілік, бұрмалаушылық әңгімелер көп болады. Сондықтан адамдарды төтенше жағдайларға алдын ала дайындау маңызды жұмыс. «Қауіпсіз ел» Ұлттық жобасы аясында осылай көп жұмыс атқаруға болады.
Құтқарушылардың оқу жұмысының мақсаты – қоғамда олардың азаматтық жауапкершілігін қалыптастыру және тәрбиелеу сезімін көтеруі тіпті өмір үшін қауіпті болатын қандай қиындықтар болса да, берілген тапсырманы орындауға дайын болу. Адамдар қауіпте әртүрлі әрекет етеді, бірақ бір нәрсе белгілі: жақсы үйретілген, білімді, моральді және психологиялық дайындалған адам төзімді, сенімді және батыл әрекет етеді.
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті (https://www.kaznu.kz/) «География және табиғатты пайдалану» факультетінің «Тұрақты даму бойынша ЮНЕСКО» кафедрасында «Қоршаған ортаны қорғау және өмір тіршілігінің қауіпсіздігі» мамандығы жоғарыда аталған мамандарды даярлайды. Атап өткен мәселелер бойынша үнемі ашық сабақтар, эдвайзерлік сағаттар өткізіліп, халықаралық, республикалық дәрежедегі дөңгелек үстелдер ұйымдастырылып отырады.
АЙГҮЛ ҚОЖАХАН,
Әл-Фараби атындағы
Қазақ ұлттық университеті «Тұрақты даму
бойынша ЮНЕСКО» кафедрасы,
техника ғылымдарының
кандидаты,
қауымдастырылған профессор
