Сыбайлас жемқорлықпен күрес мәселесі елімізде мемлекеттік саясаттың маңызды бір саласы болып табылады. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев өзінің жыл сайынғы дәстүрлі Жолдаулары мен қатысты мекемелерге жүктеген маңызды тапсырмаларында сыбайлас жемқорлықпен күрес тақырыбын бір сәт те назардан тыс қалдырған емес. Бұл сала бойынша көрсеткіштерімізде белгілі деңгейде алға ілгерілеу барын жоққа шығара алмаймыз. Яғни жемқорлықпен күрес саласында біздің ел заң мен тәртіпті негізгі ұстаным ете отырып, күрес жүргізіп келеді. Сонымен қатар заң талаптары да күшейе түскенін айта кету керек.
Бұл саладағы соңғы жаңалықтардың бірі ретінде Мемлекет басшысының жарлығымен Президентке тіке бағынатын ҚР Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес агенттігінің бұдан былай ҚР Ұлттық қауіпсіздік комитетіне қарасты мекеме болып қайта құрылғандығын айта кету керек. Кейбір саясаттанушылардың пайымына сенсек, Президенттің «Антикорды» ҰҚК-ның құзырына беруі бұл салаға жүргізілетін күрестің ауқымын анағұрлым кеңітіп, күрмеуі қиын мәселелерді май шаммен қарау үшін жасалған деп отыр...
Біз төменде қазақстандық тәжірибе туралы арнайы тоқтала кетуді жөн көрдік.
Ең әуелі антикоррупциялық қызметтің цифрлы технологияның көмегімен кемелдене түскендігін айта кету керек. Бұрын колл орталықтардың телефоны жалпыға қолжетімді болса, енді арнайы антикоррупциялық портал жұмыс істейтін болды. Аталмыш портал 2025 жылы сәуірде ашылды. Жобаны Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігі мен «Ұлттық ақпараттық технологиялар» АҚ бірлесіп жүзеге асырды. Аталған порталда пайдаланушылар үшін онлайн-тестілеуден өтіп, сертификат алуға мүмкіндік беретін оқу курстары, сауалнамалар, әдістемелік материалдарды жүктеу және басқа да пайдалы мәліметтер қолжетімді. Порталда сонымен қатар Transparency International халықаралық ұйымының жыл сайынғы зерттеулерінің нәтижелері мен Қазақстанның Сыбайлас жемқорлықты қабылдау индексіндегі көрсеткіштері орналастырылған. Агенттіктің баспасөз қызметінің хабарлауынша, Порталдың маңызды құрамдас бөлігі – еріктілер қызметіне арналған бөлім, онда белсенді еріктілер мен ұйымдар туралы мәліметтер берілген. Жобаның мақсаты – бейжай қарамайтын азаматтарды, қоғамдық бірлестіктерді, бизнес пен квазимемлекеттік сектор субъектілерін және өзге де ұйымдарды еріктілер ретінде сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызметке тарту болып табылады.
Келесі бір бағыт кінәлі азаматтар туралы деректердің қоғамға ашықтығы болып отыр. Елімізде қабылданған заңға сәйкес сыбайлас жемқорлық қылмысымен сотталған тұлғалардың аты-жөні, қызметі, құқық бұзушылық сипаттамасы және сот шешімі қамтылған деректер ашық жарияланатын болды. Бұл өз кезегінде жемқорлықпен сотталушылардың қылмысына, мемлекет пен қоғамға келтірген зияны мен кесілген жаза түрін ашық жариялау арқылы қоғамда оң пікір қалыптастыруға ықпал ететін болмақ.
Антикоррупциялық стандарттар және ұсынымдар туралы да бірқатар жаңалықтар қолданысқа енді. 2024 жылдың желтоқсанында құзырлы мекеменің ұйғаруымен методологиялық ұсынымдар жарияланды. Бұл құжат моралдық стандарттар, мүдделер қақтығысын болдырмау, активтерді декларациялау, ашықтық, кадрлық және мемлекеттік сатып алу жүйесіндегі тәуекелдерді басқаруды қамтиды.
Сыбайлас жемқорлықпен күрес саласын реттеуде заңнамалық тұрғыдан үздіксіз жетілдіру жүргізіліп келе жатыр. Соның нақты айғағы ретінде былтырдан бері қабыланған және қаралып жатқан заң жобаларын айта кеткен жөн. Бұлардың қатарында пара ұсыну, уәде беру фактісін де қылмыс ретінде қарастыру, өтемақы туралы ұсынысы бар заңнамалық өзгерістерді тілге тиек етуге болады.
Активтерді қайтару сәтті жүзеге асып жатыр. 2023 жылы қазанда Президенттің жарлығымен қабылданған Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының Активтерді қайтару жөніндегі комитеті құрылды. Бұл ведомство «Заңсыз иемделінген активтерді мемлекетке қайтару туралы» Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес активтерді қайтару жөніндегі уәкілетті орган болып танылды. Комитеттің міндеттері активтерді іздеу және қайтару, осы саладағы халықаралық-құқықтық ынтымақтастықты дамыту, сондай-ақ экономикалық ресурстардың заңсыз шоғырлануына және активтерді заңсыз шығаруға ықпал еткен себептер мен жағдайларды анықтау және жою болып айқындалды.
Осы заңға сәйкес ауқымды жұмыстар атқарылды. Алыс-жақын шетелдерден тартып, із-дерегі ел ішіндегі дөкейлердің «өрісінде» жүрген миллиардтаған сомалар мемлекет қазынасына қайтарылып алынды. Сондай-ақ бұл ақшалар әлеуметтік мақсаттарға жұмсалды. Соның ішінде мектеп, балабақша құрылысы жүргізілгендігін айрықша айта кеткен жөн. Қабылданған заң аясында екі жыл көлемінде, 1 трлн теңгеден (шамамен 2,2 млрд АҚШ доллары) астам актив қайтарылған екен.
Үкімет басшысының жетекшілігімен Сыбайлас жемқорлықпен күрес саласында бірқатар Институциялық реформалар жүзеге асты. Бұл тақырыпқа тоқталған кезде құзырлы мекемелердің «Антикордың» өзін де аямағандығы ел есінде қалды деуге болады. Қысқаша тоқталар болсақ, Премьер-министр Олжас Бектеновтің жетекшілігімен – агенттік ішінде 100-ге жуық қызметкер тәртіптік жауапкершілікке тартылып, 9 тұлға сотталды. Сонымен қатар, «Коррупция тәуекелдерінің картасы» енгізіліп, «Бизнесте жол» жобасы арқылы 6000 кәсіпкер тартылды.
Қазақсан бұл салада халықаралық әріптестікке де айрықша көңіл бөліп келе жатыр. 2022 жылдың желтоқсанында О.Бектенов Францияның антикоррупциялық агенттігімен ынтымақтастық меморандумына қол қойды. Қызметтің ауқымы тұтас ТМД елдері аумағына кеңейіп, өзара әріптестік пен тәжірибе алмасу жағында көптеген елдермен түрлі құжаттарға қол қойылды.
Осындай қызметтердің арқасында біздің еліміз едәуір жетістіктерге жетті. Transparency International халықаралық ұйымының 2024 жылғы қорытындысы бойынша Қазақстан Орталық Азия елдері арасында ең жақсы көрсеткішке жеткен ел ретінде танылды. Дегенмен ТМД елдері арасында Грузияның жемқорлықтан ада елге айналғандығын мойындамасқа болмас...
PS: Қорыта айтқанда, Қазақстанда сыбайлас жемқорлыққа қарсы сана мен институционалды мүмкіндікті арттыруға бағытталған цифрлық құралдар (антикор портал), заңнамалық реформалар, қоғамдық бақылау, активтерді қайтару сияқты жүйелі қадамдар жүргізілуде. Дегенмен біздің елде коррупциялық схемалардың әлі де өмір сүріп жатқандығын жасыра алмаймыз. Сонымен қатар әлеуметтік механизмдердің толық іске асуының баяулығы да түйткілді тақырыптардың бірі болып отыр.
