Қазіргі қазақ әдебиетінде адам жанының терең иірімдерін, қоғам мен жеке тұлға арасындағы қайшылықтарды көркемдік биікте бейнелеп жүрген қаламгерлердің бірі – Нағашыбек Қапалбекұлы. Оның «Миллионер» атты әңгімесі – өмірдің шынайы болмысын, рухани құндылықтар мен материалдық байлықтың арасындағы мәңгілік тартысты ерекше суреттеген туынды. Бұл шығарма тек бір адамның тағдырын емес, тұтас дәуірдің рухани кескінін көрсетеді.
Адам мен қоғам арасындағы мәңгілік тартыс
«Миллионер» әңгімесінің өзегі – байлық пен билік жолындағы адам тағдырының күрделілігі, рухани және материалдық құндылықтардың шектескен тұсындағы адасушылық. Автор көркемдік құралдар арқылы бүгінгі қоғамның ішкі күйзелісін, адамдық болмыстың құнсыздану үрдісін терең сезіммен бейнелейді. Шығарманың басты идеясы – «барлық нәрсенің өзегінде адамгершілік тұруы керек» деген гуманистік ұстанымға негізделген.
Әңгіме басында оқырман жылы, таныс ауыл атмосферасына енеді. Топар ауылы – уақыт пен естеліктің, сағыныш пен тазалықтың мекені. Басты кейіпкер, университет ректоры Бақытжанның туған ауылына оралуы – тек географиялық сапар емес, рухани ізденіс, адамдық түп-тамырын іздеу сапары. Бұл бейне – қазіргі урбанизацияланған қоғамдағы рухани бос кеңістіктен шаршаған, өзімен және өмірмен үйлесім тапқысы келген адамның символы.
Кейіпкерлер әлемі және олардың рухани айнасы
Бақытжан – білімді, сабырлы, өз жолын тапқан зиялы адам. Бірақ оның ішкі әлемі тыныш емес. Ол қала мен мансаптың ортасында жүріп, адамдық жылылықтан айырылғанын сезеді. Сондықтан ауылға келуі – рухани тазаруға деген ұмтылыс.
Ал Сапар – ауылдың адал перзенті, қарапайым мінезді, өмірге шынайы көзбен қарайтын жан. Оның бейнесі арқылы автор ауыл тіршілігінің тазалығын, адамдық қарапайымдылықтың биіктігін көрсетеді. Сапар – бүгінгі өзгермелі қоғамда өзін жоғалтпаған санаулы бейнелердің бірі.
Бірақ әңгіменің ең күрделі тұлғасы – Миша (Михаил). Ол – бұрынғы дәулетті, беделді адам, бүгінде тағдырдың соққысынан күйреген, жалғыз қалған тұлға. Миша – бір дәуірдің күйреуінің символы. Кеңес дәуірінің күйреуімен бірге өзінің тіршілік мағынасын жоғалтқан, жаңа қоғамның талаптарына бейімделе алмаған адам бейнесі арқылы жазушы посткеңестік тұлғаның трагедиясын ашады. Оның өмір жолы – «бәрі бар, бірақ ештеңесі жоқ» деген ішкі қайшылықтың көрінісі. Байлық пен даңқтың баянсыздығы, рухани бос кеңістік, жалғыздық – Миша тағдырының өзегі.
Көркемдік тәсіл және символдық мән
Нағашыбек Қапалбекұлының баяндау мәнерінде автобиографиялық шынайылық пен философиялық тереңдік қатар өріледі. Табиғат көріністері – орман, тоғай, көл, өзен – тек фон емес, кейіпкерлердің рухани жағдайының метафорасы. Мәселен, көл мен орман бейнесі – адам жанының айнасы, тазалық пен былғаныштың, өмір мен өлімнің, тыныштық пен күйзелістің арасындағы контраст.
«Миллионердің» ауылда, жалғыз, құжатсыз мал бағып жүруі – үлкен драмалық парадокс. Бұл – өмірдің ирониясы ғана емес, философиялық астары терең шындық. Материалдық байлыққа мас болған адам түптің түбінде рухани кедейлікке ұшырайды. Миша тірі, бірақ өмір сүріп жатқан жоқ. Оның адамдық болмысы жойылған, өз аты мен өткенін жоғалтқан. Бұл – рухани өлімнің көрінісі.
Қоғамдық-әлеуметтік астар
Шығармада жеке тағдырлар арқылы кең әлеуметтік шындық бейнеленеді. Сапарға берілген көл мен тоғай – кезінде ортақ меншікте болған халық игілігі. Бірақ нарық заманы келгенде ол байлық жеке адамдардың қолына өтіп, әділдік ұғымы көмескіленді. Бұл – тәуелсіздік кезеңіндегі қоғамның моральдық-экономикалық дағдарысын айқын бейнелейтін көрініс.
Миша мен Володия арасындағы оқиға – адам бойындағы қызғаныш, сатқындық, өзімшілдік секілді рухани кеселдердің трагедиялық салдарын көрсетеді. Достық пен адалдықтың құны азайған, адам бір сәттік пайда үшін өз рухын сатып жіберетін қоғам – шығарманың басты нысанасы. Автордың «нағыз жау – іштегі қызғаныш» деген түйіні – адамзатқа ортақ мәңгілік сабақ.
Әдеби және философиялық түйін
Нағашыбек Қапалбекұлының «Миллионер» әңгімесі – қазақ прозасында рухани және әлеуметтік тақырыптарды астастыра алған, көркемдік қуаты жоғары шығарма. Мұнда жазушы өмірдің ащы шындығын боямасыз көрсетіп, оқырманды өз жүрегіне үңілуге мәжбүр етеді. Әңгіме оқырманды бейжай қалдырмайды. Әр жолында қоғамның көлеңкелі тұсы мен адамның ішкі әлеміндегі дағдарыс қатар суреттеледі.
Автордың үлкен шеберлігі – өмірлік материалды көркем философия деңгейіне көтеруінде. Ол оқырманға: «Байлық бәрін емес, бәрекелдіні сатып ала алады. Ал адалдық – өлмейтін рух» деген мәңгілік ақиқатты жеткізеді.
Бұл шығарма – рухани құндылықтардың құлдырауына қарсы үн, адамдық ардың мәңгі өлмейтіндігін дәлелдейтін көркем шежіре. Нағашыбек Қапалбекұлы өз әңгімесі арқылы оқырманға тек өмірді көруге емес, оны сезінуге үйретеді.
