Елімізде сыбайлас жемқорлық жайламаған сала қалмаған секілді. Қайда барсақ та, қайда қарасақ та, әйтеуір, бір бітпейтін тексеріс, таусылмайтын қылмыстық іс. Жемқорлар абақтыға тоғытылып жатса да, ертегілердегі көп басты айдаһардың басы тәрізді, шабылған бастың орнынан тағы бірі шыға келеді. Әлеуметтік желіде күнде бір шенеуніктің абыройы айрандай төгіліп жатады. Сонда да ес жиып, қанағат етіп жатқан басшылар көрінбейді. Қайта құтыра түскендей. Арандары ашылып кеткендей, Мемлекет қаржысын қарпып қалу, жеп қалу, тонап алу тоқтамай тұр.
Ең сорақысы сыбайлас жемқорлық ғылым мен білім саласына ауыз сала бастағаны байқалады. Егер бұл жағдай жалғаса берсе, ғылымға бөлініп жатқан миллиардтардың да қайыры болмайын деп тұр.
«Жоғары аудиторлық палата ғылым саласына бөлінген бюджет ақшасының қалай жұмсалғанын тексеріп, нәтижесін жариялады» деп жазады Ertenmedia. Егер бұл жазбаға сенсек, ғылым саласының өзегіне де құрт түскені аңғарылады.
Жиынға Ғылым және жоғары білім министрі Саясат Нұрбек, министрлікке бағынышты ұйым басшылары және мемлекеттік органдардың өкілдері қатысыпты.
Тексеріс нәтижесі көңіл көншітпейді, әрине. Ғылым саласына бөлінген қаржы көлемі 219 млрд теңгеге дейін өссе де, зерттеулер мен ғылыми әзірлемелердің сапасы әлі күнге дейін төмен деңгейде қалып отыруының себебі анықталғандай.
«Ғылыми жобаларды іске асыруда нақты сектордың, яғни бизнестің сұранысы ескерілмеген. Әзірленген ғылыми өнімдер көбіне іс жүзінде қолдануға жарамайды. Қолданбалы зерттеулерге басымдық беру керек», – депті Жоғары аудиторлық палатаның өкілдері.
Сонымен қатар, ғылыми зерттеулердің орындалуын бақылау формалды түрде жүргізілген. Қателігі бар жобалар да қаржы алуды жалғастырған. Бұл да ақша жымқырудың бір жолы болса керек.
Ұлттық ғылыми кеңестердің (ҰҒК) жұмысында да өрескел заңсыздықтар тіркелген. Кеңес мүшелері бір уақытта бірнеше жобаға өздері қатысып, мүдде қайшылығын туғызған.
«ҰҒК мүшелері жобаларды қаржыландыру туралы шешім шығарғанда тәуелсіз сарапшылардың бағасын ескермеген. Соның салдарынан заң бұзушылықпен жүзеге асырылған жобалар да қаржы алып отырған. Ғылыми кеңес мүшелерінің осындай қате шешімдері үшін жауапкершілігі мүлдем белгіленбеген», – деп атап өтіпті аудиторлар.
Ғылыми жобаларға қатысты конкурстардың өткізілуінде де заң бұзушылық көп болған көрінеді. Кейбір конкурстар 500 күнге дейін кешіктіріліп жарияланған, сараптамалық бағалау да уақытылы жүргізілмеген.
Ғылым қоры қаржыландырған ғылыми жобалардың коммерциялық тиімділігі өте төмен болып шығыпты. 42 жоба жоспарланған сатылым көлеміне жете алмаған, тағы 8 жоба тіпті өндіріске де шығарылмаған.
«Университеттер жанынан ашылған инжинирингтік орталықтар мен технопарктерді құру кезінде қаражат мақсатсыз пайдаланылған, сатып алынған жабдықтардың құны да негізсіз қымбаттатылған», – дейді тексерушілер.
Тексеру қорытындысы бойынша мынадай заңсыздықтар анықталыпты:
мақсатсыз жұмсалған қаржы – 1,7 млрд теңге;
бюджетті тиімсіз жоспарлау – 24,2 млрд теңге;
қаражатты тиімсіз пайдалану – 42,5 млрд теңге.
Жекелеген фактілер бойынша материалдар құқық қорғау органдарына жолданған. Оны әділ сот шеше жатар. Ал жалпы анықталған заңсыздықтар мен жүйелі кемшіліктерді жою үшін Үкіметке, Ғылым және жоғары білім министрлігі мен басқа да жауапты мекемелерге нақты тапсырма беріліпті.
2025 жылдың І тоқсанында Жоғары аудиторлық палата (ЖАП) еліміздегі 24 мекемеде 4 ірі аудиторлық тексеріс жүргізді. Тексеріс барысында 5,9 трлн теңге көлеміндегі мемлекеттік қаражат пен операциялар қамтылып, 355 млрд теңгеге жуық заң бұзушылық анықталған.
Аудиторлар мынадай негізгі үш бағыттты атап көрсетеді:
3,3 млрд теңге – қаржыға қатысты заң бұзу;
287,6 млрд теңге – мемлекеттік қаражат пен ресурстардың тиімсіз пайдаланылуы;
64,6 млрд теңге – бюджет жоспарлау кезінде кеткен кемшіліктер.
Сонымен қатар, 3,3 млрд теңге көлемінде бюджетке қайтарылуы тиіс қаражаттың 1 млрд теңгесі тексеру аяқталғаннан кейін бірден өндірілген.
Аудиторлар Үкіметке не ұсынды? Бұл жайында нақтылай кетейік.
Жоғары аудиторлық палата Үкіметке 32 ұсыным жолдады. Ал тексерілген нысандарға 159 тапсырма берілді. Бұл нұсқаулар толық орындалғанға дейін ЖАП бақылауында болады. 2025 жылдың соңына дейін барлығы 30 аудиторлық тексерісті аяқтау жоспарланып отыр. Бұған дейін аудиторлық палата 2024 жылы бюджеттегі 371 млрд теңге игерілмей қалғанын мәлімдеген. Сонымен қатар аудиторлар 2026 жылдан білім беру, денсаулық сақтау және қаржы салаларындағы квазимемлекеттік ұйымдарды қаржыландыру ережесін қатаңдатуды ұсынды. Бұған да әлі нақты жауап айтылмай тұр.
Еске сала кетейік, былтыр Мемлекет басшысы Жоғары аудиторлық палатаның төрағасы Әлихан Смайыловты қабылдаған болатын. Кездесу барысында мемлекеттік аудит және қаржылық бақылау жүйесінің тиімділігін одан әрі арттыру мәселелері талқыланғаны есте.
Президент Жоғары аудиторлық палатаға бюджет қаражаты мен мемлекет активтерінің тиімді және рационалды жұмсалуын республикалық, сондай-ақ жергілікті деңгейде қатаң бақылауды қамтамасыз ету міндеті жүктелетінін айтты. Өз кезегінде Әлихан Смайылов мемлекеттік аудит жүйесін одан әрі дамыту жөніндегі ой-пікірін жеткізіп, сондай-ақ ведомствоның алдағы жылдарға арналған жоспары туралы баяндаған. Міне, соның нәтижесі.
Кездесу соңында Қасым-Жомарт Тоқаев Әлихан Смайыловтың мол тәжірибесі мен кәсіби біліктілігі жүктелген міндетті сапалы орындауға септігін тигізетініне сенім білдірген еді. Жоғары аудиторлық палатаның төрағасы Президенттің сенім үдесінен шығып жатқан секілді.
