Қыз алып қашу қоғамда үлкен наразылыққа ие, бүлік тудырып келе жатқан мәселе. Қазақ қыздарының өмірін күрт өзгертіп, кері әсерін тигізетін нашар әдет. Қыздың көңілінен шығып, назарын өзіне аудара алмаған жігіттер төте жолын іздеп, ұнатқан қызын күштеп алып қашады. Нәтижесінде қыздың болашақ өміріне балта шапқан олар «Қыз алып қашу – ежелден келе жатқан дәстүріміз», – деп құтылмақшы болады. Алып қашу, шынында да, біздің салт-дәстүріміз бе? Ата-бабамыз өз жолымен алаңсыз кетіп бара жатқан қыздың тағдырына көлденең килігіп, мәжбүрлеп оның некесін қиюға құқылы болған ба? Осы тақырыпта біршама мәлімет оқып, іздене келе осы жөнінде қалам тербеуді мақсат еттім.
Иә, қыз алып қашуды мен салт-дәстүрге жатқыза алмас едім. Ол тек шарасыздықтан баратын нәрсе. Алайда бүгінгі ұрпақ бұл жағдайды дәстүр деп қарап, оның мағынасын дұрыс түсінбегенге ұқсайды. Қазақ тарихында қыздардың орны әрқашан ерекше болған. Дүниеге келгенінен бастап, «үйіміздің қонағы» деп қарап, аялап, құрметтеген. Уақыт өте келе, ардақтап өсірген қыздарын неғұрлым жөн білетін, текті әулетке ұзатуды көздеген. Немесе, «тең – теңімен, тезек – қабымен» деп, үйлесімді орнын көздеген. Қызға құда түсіп, сұрап келген әулет немесе жігіт ұнамаса, келіспейтіндерін ашық айтқан. Қызын бақытты ете алады деген жігітке ғана, тәрбиелеп қатарға қосады деген әулетке ғана сеніп тапсырған. Лайық көрген сол жұртқа жасауын жасап, ұзатып беретін болған. Осыған байланысты «Сырға салу», «Құда түсу», «Қыз ұзату» секілді салт-дәстүрлер бар. Ал бүгінгі қазақ қоғамында қыздарды қатты жәбірлеп алып қашудың не қажеті бар? Ата-бабамыз қыздарды осыншама құрметтей тұра, қызды «қаладым екен» деп, кез келген адам жар қылып ала салатындай қыз тағдыры соншалық құнсыз болғаны ма?..
Қыз алып қашу алғашқыда қыздың тағдырына салқынын тигізетін үрдіс емес, керісінше сүйген жұптың бағын жандырып, екеуін қосу үшін ойлап табылған «дәстүр» болатын. Мәселен, жастар бір-бірін сүйе тұра, қосылуға мүмкіндіктері болмаған жағдайда қолданылатын. Ұнатқан азаматтың қызды сұрап келуге жағдайы жоқ, не болмаса, қыз жақ ұзату тойын жасап, қыз жасауын арттырып беруге жағдайы жетпеген жағдайда, екі жақтың келісімімен «алып қашу» жүзеге асатын болған. Нақтырақ айтар болсақ, қыздың еркінен тыс болатын әдіс. Жасы келген біреулер «қызды шал алмайды, мал алады» деп, қалың малын үстемелеп беріп әкетер болғанда, қыз өзінің сүйген жігітімен қашуға мәжбүр болған. Алып қашу қыздың ата-анасы келіскенімен, болашақ күйеуін қалыңдық ұнатпаған болса, өзі қалаған басқа жігітке, яғни сүйгенімен қосылу үшін осындай қадамға барған.
Ал, бүгінде қалыптасқан түсінік бойынша, қызды еркінен тыс алып қашып, оны қамап ұстап, кетіп қалмас үшін қарғап қорқытып, үлкен әжелер табалдырыққа көлденең жатып алып, «сен мықты болсаң, мені аттап өтші!» деп сес көрсетіп немесе тіпті күш қолдану мен зорлық-зомбылыққа дейін алып келеді екен. Өкінішке орай, бүгінгі таңда қыз алып қашуды қылмыс ретінде қарастырып, оған қарсы заң болғанына қарамастан, өздерінің әрекеттерін «Бұл біздің салтымыз» деп ақтауға тырысатын ерлер қауымы шектен шығуда. Әрине, оның көптеген жаман салдары да жоқ емес. Бірнеше рет кетуге тырысып, қолынан келмеген қыздар «үйіме қайта оралсам, туған-туыс, таныстарымның арасында «қарабет» боламын деген оймен еріксіз жат босағада қалып жатады. Әдетте сол үйдегі жігіттің жеңгелері күштеп әкелінген қызға: «Біз де сөйтіп келгенбіз. Уайымдама, уақыт өте келе үйреніп кетeсің», – деп жұбатпақ болады екен. Алайда осындай қисынсыз, дөрекі әрекеттен кейін қыздың бойында пайда болған қорқыныш пен жиіркеніштің арты шынында да махаббатқа алып келе ала ма? Өйткені ол жерде екі түрлі қылмыс қалыптасады. Бірі – адам ұрлау бойынша қылмыс. Екіншісі – қызға жасалған зорлық әрекеті. Бәлкім, мұндай қорлыққа төзе алмаған қыз бастапқыда болмаса да, уақыт өте келе өмірімен қоштасуды дұрыс шешім деп табатын шығар. Бұның бәрін біз тізіп, атап шыға алмаймыз. Бәлкім, шынында да алып қашудың нәтижесінде бақытты отбасылар қалыптасқан да шығар. Дей тұрғанмен, ондай оспадар бұзақылық адам құқығын таптаумен бірдей. Бүгінгі ХХІ ғасырдың есебімен алғанда бұндай жағдайлар әлі де бар. Бүгінгідей даму үстіндегі қоғамда бұндай әрекетке көз жұмып қарауға болмайды. Алып қашу адамгершілікке жат, жүректі сыздатады, нәзік жандының жанын жаралап, намысын таптайтын жиіркенішті тәсіл. Ол – қоғамдағы тәрбиесіздік пен дөрекіліктің айқын белгісі. Мәдениетсіз бейшаралықтың, оспадар бейпілдіктің нышаны.
