Дүниежүзілік философияда түрік философиясының алар орны алабөтен. Орта ғасырлар кезеңінде Ислам өркениетінің қарыштап дамуында түрік ғұламаларының үлесі басым. Орта Азия халықтарының ішінен түлеп ұшқан ойшылдардың өмірі мен шығармашылығын, жасыратыны жоқ, тәуелсіздікке дейін толық білдік дей алмаймыз. Шығыс ойшылдарынан нәр алған қазақ философиясының ірі қайраткерлерінің қатарында әйгілі «Ақиқат сыйы» кітабының авторы Ахмет Иүгінекидің түрік философиясындағы тарихи орнына кеңінен тоқталғанды жөн көрдік. Ең әуелі түрік философиясына азды-көпті тоқтала кетсек. Немістің шығыстанушысы Мюллер (1848-1892) «Түркілер ислам дінін өздерінен одан пайда көреміз деп қабылдамады, керісінше, ол оларға өте жақын болды, түсінікті және жанына жақын болғандықтан» және осы уақытқа дейін түрік қанындағы шыншылдық осы фанатизмге байланысты болар. Дәл осы сопылардың тариқаты Қазақстанда ислам дінінің басталуына себеп болды. Оны қазақ тілінен аңғару оңай, олар: ақыл, парасат, тәубе, қанағат, шүкіршілік, хал, амал, сыр, сурет тағы басқалар. Сонымен, қазақ философиясы Х ғасырдан кейінгі философияны исламмен ұштастырған. Бұл қазақ мінезінің ең жақсы жақтарын танытты. Бұл өз жағынан қазақтардың ұлттық «менін» пайдалы етті, ол өз кезегінде «қорғаныс сауыты» болды. «Құран», «Пайғамбар», «Шариғат», «Ислам» сөздері қазақ даласында жоғарғы қасиеттің эталонына, шүбәсіз беделдің синонимдеріне үндеді. Тек ақсүйектер ғана емес, көшпенді халық та ислам мен Құранды білген. Ортаның қоғамдық рухани-зияткерлік элиталары: ақын, жырау, би, оқымыстылар мен музыканттар қазақ даласының сауатты, құқықтық дін өкілдері болды. Ясауи мен Асан Қайғы, одан кейінгі Шәкәрім мен Міржақып Дулатұлына дейінгі қазақ жеріндегі ислам дінін таратушылар болды.
Басқа жағынан айтқанда, ислам дінін жоғарыда айтылғандардан бұрын пайғамбарымыз (с.а.у.) енгізіп кеткен болар. Осы «бағалы заттарды» «фитрат» деп атаған. Пайғамбарымыз бір хадисінде айтуы бойынша «әр адам туылғанда мұсылман болып туылады, ал одан кейін ата-анасы оны христиан, иудей, отқа табынушы етеді». Әрбір сәби өзгерістерге дейін немесе сыртқы адамдар өзгертпесе, мұсылман күйінде қала береді. Ислам діні көп уақытқа дейін, «жас өркениетпен» қарқынды дамыды. Адамның ішіндегі менімен қоса тәңіршілдік ол адамның айнасы сияқты, еркіндік болғандықтан монотеизмді еске түсіреді. Ислам дінінде пұтқа табынудан және нәсіп құмар болудан арылтады.
САБАҚТАСТЫҚТЫҢ САЛТЫН БҰЗБАҒАН
Түркілерден тек әл-Фараби, ибн Сина, әл-Бируни (973-1051), Садреддин Коневи (1210-1274), Мәулен Жәләледдин ар-Руми ғана емес, сонымен қоса, түркі басшылары өз тағында отырып, ислам дінін қабылдағандары да болған. Оны Әл-Ғазали, ат-Туси, әйгілі Фахреддин ар-Рази (1209 ж. дүниеден өткен), философ ‘Абдуллатыф Бағдади (1161-1231), атақты Мұхиддин ибн әл-Араби сынды ойшылдарды басшылар, имамдар қолдаған. Оқымысты-энциклопедист Ибн Са’ид әл-Күртүби «Табакат әл-у’мам» («Ұлт пен мәдениет категориялары») трактатында айтқандай «түркілер өзі ішінде көптеген ұлтты құрайды… Олар Хорасанның Оңтүстік бөлігінде Қытай шекарасына дейінгі және солтүстігінде Индиядан солтүстік полюске дейінгі көптеген үлкен ауқымды жерді алып жатқан. Олардың басты күші соғыстың қалай болатынын ұйымдастыра білгендігі және олардың қолайлы соғыс құралдары болды. Олар атқа шабудан барлығынан бірінші орында тұрды. Олар соғысқа байланысты қай кезде не істеу керектігінің шебері болды, жауға қашан шабуыл жасау керек, қай кезде атысу, қай кезде садақ ату т.б. білді. Көптеген жылдар бойы түркілерде соғыс күші алдыңғы қатарда болды. Түркілер жеріне ислам діні келгенде ол ислам дінін жақсы қабылдады, солай олар ислам мәдениетінің үлкен бөлігі болды. Қазіргі күні 150 млн түркілер бар, жер көлемі 12 млн. кв.км, оған қоса Балканнан Тынық мұхитына дейінгі, ал солтүстігінен мұзды Мұхиттан Тибетке дейінгі жерлерді алып жатыр. Көптеген ислам философтары осы территорияда өмірге келген.
Тағы бір маңызды бір жайтты айтсақ. Ислам дінінде бұл өмірдегінің бәрі Құдайдың қалауымен жасалған, ол Өзін олардың диалогында көргісі келеді және Өзінің бар екенін көрсетеді, Өзін танып білуге мүмкіндік береді. Адам мені бізге мәлім болғандай, ол ислам дініне кереғар келеді. Адам өзінің менін жеңіп, Құдайды мойындап, оның айтқандарын істесе, сол кезде адам мені жарқын, ұятты болады, сол кезде адам шыдамдылықтың терең мағынасын түсінеді, ашулануға мүлде болмайтынын, адам баласын ренжуге болмайтынын біледі, ол өйткені Құдайдың біздің алдыңғы істеген қателіктерімізге жіберілген жазалауы болар. «Мұхасабу» өз-өзінің қателігін мойындап және біреулерден қателікті іздемейтінін, Анадолы ақыны Жүніс Әмре:
Мені жақсы деп айтушы әлдекім!
Мен әлдекімнен төменмін,
Мен кез келген қылмыскерден күнәкар, төменмін, – деп толғайды.
Бұл – өзінің бұрынғы істеген қателігі үшін немесе өзінің мені үшін кешірім сұрап және тағы басқа адамдардың қателігі үшін кешірім сұрау, басқалардың істеген қателігі үшін кешірім сұрау, Құдайдың қалауымен ол өзінің ешкім екенін түсінеді. Өз ойымен өзін Құдайдан кешіруін сұрап жүрген адам, басқа адамды да кешіре алады және ол басқаны кешіргендей, ол адам да басқа адамды кешіре алу керектігін айтады. «Кімде-кім кешірсе, жұмақтың бұлағындай адамды тыныштандырады, ал кешіруді білмеген ішінде от жанып тыныштала алмайды», – дейді Ф. Гүлен. Гүлен ойы бұл жағдайда Мәулен Джәләл ад-Дин ар-Румиға жақын:
Сен кім болсаң да, бәрібір, кел, кел,
Тіпті, сен сенбейтін, отқа, пұтқа табынушы болсаң да – бәрібір кел!
Біздің мекен үмітсіздік мекені емес,
Тіпті сен өзіңнің өкінішіңді жүз рет бұзсаң да (және күнәкарлыққа қайта оралсаң да),
бәрібір кел…
СОПЫЛЫҚ ГУМАНИСТІ
Түркі мәдениетінде «хошгорю» («төзім-ділік») болмыстың басты элементі болып табылады, адам мәдениетінің кілті іспеттес. Қашқарияда түркі мұсылмандығының ең басты сипаттамасы, басқа адамның қателігіне көз жұма қарау, басқа адамдардың айтқан сөзін құлақ салып тыңдау, басқа адаммен сөз келіспей қалса, түсіністікпен қарау, исламға кірмеймін деп оны өзіне жолатпаса да адамға түсіністікпен қарап, онымен сөзге келетін сөздер айтпау, олар тым артық кетіп жатса да, өңінен шығып ашуға баспай, керісінше, жұмсақ, сабырлы болып жай сөйлеу керек, яғни «кальб-и леин» («жылы лебіз»), «хал-и леин» («жылы шырай»), «тавр-и леин» («жылы қатынас») болу керек. Мұны сопылық ілімі де көрсетеді, ол адамды тыныштыққа, сыпайылыққа шақырады. Ислам дініндегі сопылықты Орта мен Кіші Азиядағы, Мәуләна Джәләледдин ар-Руми, Жүніс Әмре немесе Ахмет Ясауи құра бастады немесе басқа сөзбен айтқанда, адам ойында өмір сүріп келеді. Сопылық ілімінің мақсаты – сабырлық және бүкіл тірі жанға деген сыйластық, ең бастысы, адам өзінің кемшілігін көре алу керек, басқалардың дұрыс қылықтарын мысал ету қажет. Сонымен ислам діні ішіндегі сопылық түркі тілділерге қатты әсер етті, ислам дінінің таралуына Орта және Кіші Азияда сопылар әсер еті.
Сопылық ол бір өзінше сабақ. Ол ислам дініндегі метафизикалық болмысты зерттейді. Сопылық тәрбиесі дерлік әр адамда қазіргі күні бар. Біздің ортадағы әр адам өзіне пайдасын ғана алды. Сопылық түркілер елінде кең көлем алды. Сопылық түркілер елінде бастапқы күндерден-ақ өз-өзін төмен санап, басқаны жоғары көтерді, өзінікіне қарағанда басқаныкін дұрыс көруді, басқаның ойы үшін, өз ойыңды өзіңде ұстауды, кішіпейіл болуды үйретті. Бұл қасиет Құдайдың алдында өте маңызды, ол адамдар үшін бір-біріне деген қарым-қатынас. Осындайлардың бірі – Бәдиуззаман Саид Нұрси: «Мен өзімнің ақтығымды мақтағанын сұрамаймын, маған жазықсыз жала жауып, мені тылға жіберіп, бір қаладан екінші қала жіберіп, маған әртүрлі қылмыстарды жауып, мені абақтыға қамау үшін қолдарынан келгенінің бәрін жасағандарды мен кешіремін», – дейді. Мәулен Джәләледдин ар-Руми ойы бойынша, адам өзге адамдарды өзі секілді жақсы көрген адам, Құдайдың әдемі аттарын атаған, ол айналасындағылардың өзімен бірге тығыз қарым-қатынасқа түскісі келіп тұрғанын түсінеді, ол осылай Құдайға жақындаған сайын жақындай түседі. Осындай адам Мәулен сияқты болады, «компас немесе басты көрсеткіші оның Құдайға шимайланып байланған, ал қалған артқы көрсеткіші халыққа емін-еркін айтып, жүреді».
Түрік философиясынан мағлұмат алсақ, Ахмет Иүгінекидің өмірі мен философиясына бойласақ.
Ахмет Иүгінеки – ХІІ ғасырда өмір сүрген ірі ақын, ойшыл, философ және түркі әлеміне белгілі ғалым. Ең басты туындыларын түркі тілінде жазған. Басты еңбегі болған кітап – «Ақиқат сыйы». Бұл еңбек түркілерге сол заманда таныс тілде, яғни қараханид түріктерінің түркі тілінде жазылған. Мүмкін онда басқа да туындылар болса керек, бірақ біздің қолымызға тек жоғарыда көрсетілген дастан ғана жеткен.
А.Иүгінеки Сырдария жағалауында орналасқан, Түркістан қаласының Жүйнек деген елді мекенде дүниеге келіпті. Оның поэтикалық өмірі мен ғылыми ізденістері туралы толық мәліметтер жоқтың қасы. Толық сақталған қолжазбасының бірі Ыстамбұл қаласында. Бұл ертедегі Тархан Арысла Қожаның бұйрығымен Бақыт Джурджанимен Самарқанда 1444 жылы жазылған қолжазба. Қолжазбаның жалпы көлемі – 508 жол (бір бөлігі араб тілінде, екінші бөлігі ұйғыр тілінде жазылған). 1951 жылы түрік ғалымы Рашид Арад Рахмат дастанның барлық мәтінін редакциялап, латын тіліне көшіріп кітап түрінде шығарды. Одан басқа Б.Э.Бертельс, С.С.Малов, К.Махмудов сияқты ғалымдар филология, әдебиеттану, тарих және философия бойынша «Ақиқат сыйына» терең және систематикалық зерттеу жасады.
БАҚЫЛА, ТІЛІҢДІ «БАҚЫЛАУДА» ҰСТА!
Иүгінеки өте әлсіз болып туды және әлемнің рақатына ұмтылатын басқа адамдардан ерекшелігі өмірдің алдамшылығы туралы ойланатындығында. Білімге деген қызығушылық оянып, көп ұзамай араб тілімен қоса түркі тілін жетік меңгерді. Ислам құқығын оқып, ол еңбегіне лайық «Адип Ахмет» лауазымына ие болып, айналасындағыларды өз білімінің тереңдігімен таңғалдырды (тәрбиелі, білгір Ахмет). Уақыт өте ойшыл ислам құндылықтарына арнап өлең мен ән шығара бастады. Осы өлеңдер түркі әлемінің сол ІХ-ХІІ ғасырлардағы ойшылдары – Әбу Насыр әл-Фараби, Махмұт Қашқари, Баласағұни, Қожа Ахмет Иассауи еңбектерінде айтылған әдептің үлкен рухы, гнозисті көрсететін «Ақиқат сыйының» шығуына себеп болды.
Гуманизм, этика және тәрбие элементтері, оларды бір білім немесе ғылымға біріктіруге әрекет – бұның бәрі, біздің ойымызша, бөлек ықыласты қажет етеді. Бұл адам баласының үлкен этикада тілді қалай пайдалану керектігі, өтірік айтпауға және құпияны ұстай білуге терең мағыналық кеңес береді. Этикада, оның ойынша, ең бастысы – сөйлеуді қадағалап, екі ойланып барып сөйлеу. Яғни ойшылдың ойынша билеушімен байланыста сақ болу керек, себебі басқарушы қолында билік барын біліп, адамды орынсыз қалжыңға бола жазалауы мүмкін – «билеушіден әрірек жүрген жөн, себебі олардың қолдарында бітпейтін күш бар: кейде зарарсыз қалжың әзілкештің басын шабуға әкелуі мүмкін».
Мысалы:
Білетін адамнан тағы бір кеңес бар,
Біл, тәрбие көргендер туралы олар «тұйық адамдар» дейді
Тіліңді бақыла – тісің де аман қалады.
Бақылаудан өтпейтіндер – тісіңді жарады.
Сөздер неге әкелетінін білмейсің,
Бақыла, тіліңді «бақылауда» ұста.
Тіліңді бақыламаған әрқашан басыңның
бәлесі болады,
Ойлап сөйленген сөз – жігітке сай
Айтыстағы кекетілген тіл сенің жауың
Көп сөйлегіш, бәрінің алдына өзін
көрсететін ақылды ма?
Сөз кесірінен шабылған бастар аз емес,
Жебеден алған жара жазылады,
бірақ біл, оқырман,
Сөзден алған – ешқашан, сонда
не болғаны?
Біз осы сөздердің қазіргі күнге сай және диалектикалық әлеуеті бар деп есептейміз; оларда философиялық пайымдаулар және адамның ішкі дүниесін тереңірек және толығырақ түсінуге шақырады. Олардың барлық пайымдаулары және қызметтері адамдарды жаман жолдан аулақ болуға, адамшылық қасиеттердің бірінші орында тұруына бағыттайды. Айтайын деген қорытындысы, денедегі жара жазылады, ал өткір тілмен алынған ауру ешқашан жазылмайды. Өз заманындағы лайықты азамат, лайықты өкіл болғандығының көрсеткіші – ойшылдың пайымдауындағы биік гуманистикалық, этикалық, философиялық құндылықтар шоқтығының молдығы.
КӨНЕРМЕС ОЙДЫҢ КӨМБЕСІ
Иүгінекидің әлеуметтік көріністерінің ортасында Құдай – Алла түсінігі. Ол – барлығының, соған қоса адамның әлеуметтік өмірінің жаратушысы. Бұл көзқарас бойынша сол уақыттың классигі саналатын Ж. Баласағұни немесе Ахмет Иассауидің еңбектерін еске түсірсек болғаны. Елдің оның тұрушыларымен негізделген ұйымшылдығы кез келген мәселені шешеді деп ойлайды ойшыл. Автор өз поэмасында өз қоғамының жағымды және жағымсыз жақтарын, оның позитивтік әлеуметтік дамуына әлеуетін және кеткен қателерін көрсетеді. Өзінің жұмысында ол өмірдің «жамандыққа қалай толғанын, Аллаға жалбарыну екіжүзділікке айналғанын, мұсылмандар еліктеуді бастағанын, мешіттер босағанын, барлық жерде шарап асханаларының ашылғанын, оқушылар өз білімдерін өмірге айналдыруды қойғанын, тақуалар пенделік туралы ойлана бастағанын, сопылар өздерін мистикалық биге арнағанын, жаман қылықтар көп адамдардың жүректерін жаулап алғанын» айтады. Бұл жағдайда ол билеушілерді этикалық тәртіпті ұстағанын және мұны өлең түрінде: «Егер билікке қолың жетсе, мақтанба», «Бастық болсаң, жайсаң бол, кәріге де, жасқа да құрмет көрсет», – деп жеткізеді. Иүгінекидің белгілеуінше маңыздысы көшбасшының қасиеті. Ойшыл үшін мұндай көшбасшының: өзінің құзырындағы азаматтарға құрмет және жұмсақтық пен шыдамдылық таныту сияқты екі маңызды қасиеті болу керек.
«Ақиқат сынының» негізгі мазмұны моральды-этикалық тақырыппен байланысты. Автордың адам мәселесіне қызығушылығы қызық: оған ол көп көңіл бөледі. «Адам қалай өмір сүру керек?» – деген сұрақ қояды, кейін өзі соған философиялық тәсілді пайдалана отырып жауап беруге тырысады. Оның пайымдауынша әлемде ең маңыздысы – адам өмірі. Сондықтан адам мәңгі өмір сүру керек; тек мәңгілік адамның рухани потенциалына сай. Әрқашан білімді адамды бағалау керек, – дейді ол.
Дастанда шығыстың рухтық мәдениеті анық көрінеді. «Сопылық» рухына сай А. Иүгінеки адамдарды мейірімді, рухани дамыған, білгір, қажет және жағымды нәрсе айтуға, жомарт, адал болуға шақырады. Осылай ол «Ғылымның пайдасы мен надандықтың зияны» тақырыбына келесіні пайымдайды:
Даналық айтайын: білім ізде,
ықыласты бол,
О басқам менің! Ғылымға құштарлықты
сеземін,
Ғылымның арқасында бақытқа жол
ашылады,
Біліммен қарулан, жолың бақытқа
толы болар!
Әйтпесе...
Білікті адам істе өнерді игереді,
Ғылымның тәттілігін сезіп, ол үзіліссіз
рухани өседі.
Ғылым өз оқушыларына құпиясын
ашады,
Надан ше, мақтанып, көп сөйлеп,
тек биік көрінеді.
А.Иүгінеки өз туындысының басынан оқу мен білім алуға көп көңіл бөледі. Сол кезде кейбір орта ғасыр әдебиетінің сопылық өкілдері өз оқырмандарына шындықты тану мүмкін еместігін, мұндай білімге тіпті, қабілеттің жоқтығын айтады. А. Иүгінеки заман адамдарына озық және этикалық биік идеяны, білімді үздіксіз алуға және ұлы ислам оқушылары секілді өмір сүруді сіңіртуге тырысты.
БАҚЫТҚА БАРАР ЖОЛДА...
Ғалым әсем ой айтады: таным құпиясының, болмыс мистериясының есігінің кілті, ойы ашық және анық, көңілі сезімтал, жаны білімге толы адамның қолында. Ол білім мен агрессивтілік бірге бола алмайды дейді. Эмоция, жынға берілген адам надандықтың қылығын жасайды. Тек білім арқылы «барлық әлемді, болмысты» ашуға болады. Ол әлемнің тез ағым екенін, адамға этика, жомарттылықтың қажет екенін, адамдардың көбінде сараңдықтың барын пайымдайды. Мейірім және мейрімсіздік, бақыт пен бақытсыздық, білім мен надандық – оның философиясының дуалистік тақырыбы.
Басқа жерде А. Иүгінекидің этикалық нормасы мен оның философиялық этикамен сіңісуін ол: «жомарттық» пен «сараңдық» сияқты екі этикалық категория жолымен түсіндіреді. Оның көзқарасы бойынша, жомарттық бар жерде өтілмейтін қиыншылық, жабық жүрек жоқ. Ол бар жүрегімен, шыншылдығымен, махаббатымен, өзін ұмыта жомарт адамдарды мадақтайды, оларды басқа адамдарға үлгі ретінде бағалайды.
Өмірде мақтануға тұрарлық нәрсе
«жомарттылық»,
«Сараңдық» айтуға тұрмайтын нәрсе.
Алақаны ашық қол бәрінен де
бақыттырақ
Алып, ештеңе бермеген адам –
қандай жаман!
Көріп отырғанымыздай, осы сөздердің авторы өз құрбандарын аяушылыққа, жомарттылыққа үндейді және инабаттылығын жақсартқан жағдайда өмір жақсыға өзгеруі мүмкін деп ескертеді, ал барлығына адалдық – барлық жерде құрылған. Ол өз құрбыларын және замандастарын жат елшілерге, танымайтындарға көмек көрсетуге шақырады.
Ол ең бағалы, этикалық адамдық қасиет жомарттылық екенін ескертеді. Сонымен қоса жаман қасиеттердің бірі сараңдық дейді. Сараңдық бар жерде бақыт та, құт та жоқ. Егер адам заңсыз жолмен байлық тапса, бұл байлық оған бақыт әкеле ме? Ол оны молаға «алып кете» ала ма? Әрине, жоқ. Өзінің өлетінін білмей өмір сүру адам үшін үлкен қате. Заңсыз табылған байлық иесі өлгеннен кейін басқа адамдарға «жем» болады. «Тірі кезіңде достарыңа көмектеспесең, өлгеннен кейін өшпенділігін қайда қоярын білмейтін жауларға жем боласың» дейді ойшыл. Егер қарасақ, бұл жолдан терең философия мен әсем өткен өмір көрінеді. Ақын адамның надандықтың кесірінен өмірде жасамаған жақсы істерін басқа өмірде ешқашан жасай алмайтынын дұрыс түсінген, ол үшін бұл өмірдің шындығы екендігіне күмән жоқ.
Ойшыл үшін заттың құндылығы оның адамға пайдасымен анықталатыны қызық. Яғни пайда әкелмейтін нәрсе, ол – өлі нәрсе. Осылай болса, тіпті, мәңгі өмір туралы сұрақта да білімділіктің құны үлкен. «Білікті адам өзі өлуі мүмкін, бірақ оның аты ешқашан өлмейді» дейді ақын. Иүгінеки үшін білім бірдеңені білу емес, Тура Ақиқат – Аллаға жақындататын нәрсе. Егер Алла білімнің негізі болса, «оны білім арқылы білуге болады». Осыдан оның қорытындысы «Бақыттың жолы білім арқылы созылып жатыр».
Егер білім алу үшін адамның ғылыми ізденісі керек болса, білімнің сыртқы көрінісі сөз. Тіл өзінің жаратушысымен байланысты құрайтын нәрсе. Бірақ тіл зиян әкелуі де мүмкін, ол оның қолданылуына байланысты. Ойшыл сөздер адамның ойлау қабілетін және адамгершілігін жақсартады деп ойлайды. Келесі жолдарда «білімсіздің үлесі біреу», «білімсіздіктен жаман нәрсе жоқ», «көп сөйлейтін көп өкінеді», «ашкөздіктің соңы қайғы мен жоғалту», – деп Ахмет Иүгінеки жақсы не екенін, жаман не екенін, ақиқат не екенін, елес не екенін білетінін айтады. Қайғы мен өкініш заттың этикалық мәнін білгенде пайда болады. Осыдан біз Иүгінекидің этикалық көзқарасын білуімізге болады. Иүгінеки үшін өмірде шындықтан басқа өзгермейтін нәрсе жоқ. «Жас қартаяды, барлық жаңа нәрсе ескіреді». «Өзінің соңына жететін нәрсенің бәрі бітіп, жоқ болады». Сондықтан барлық қуаныш өз уақытында келеді және тек уақытша. Бұл өмірде адамның бұл менікі деп айтатын нәрсесі жоқ. «Менікі» деп айтатын нәрсенің бәрі болашақтың мүлкі. Сондықтан әлемнің байлығына құштарлық, ашкөздік тек адамның өмірін адам төзгісіз қылады. Адам тек ойланса, оның дүниеқоңыздықтың жамандық пен қайғы әкелетінін түсінеді. Осыған қоса ол ибаны, жомарттықты, шыдамдылық пен жұмсақтықты мақтан тұта бастайды.
ШАРИҒАТ ПЕН ПӘЛСАПАНЫҢ БІЛГІРІ
Иүгінекидің этикалық үйретілімі дінмен тікелей байланысты: «Егер біреу саған әділетсіздік көрсетсе, оған сен жұмсақтық пен түсінушілік таныт. Себебі қанды қанмен тазартқың келсе, ол ешқашан тазармайды. Адамға деген сүйіспеншілік бар жерде ғана келісім бар». Ойшыл үшін жауыздық тек жауыздықты туғызады; тек кешіріммен байланысты ажырату керек. «Егер әр қылығы үшін адамның басын шапсақ, өмірде адам қалмайды», – дейді ол. Кейде ол адамның тәрбиесіздігінен және өмірдің сынақ екеніне қайғырады: «Тіпті, мың досың болса да біреуі де күмәнсіз, мінсіз таза болмайды». «Әлемнің бір қолында – бал, екінші қолында – у».
Ахмет Иүгінеки өмірдің жаратылымын ислам түсінігімен қарайды. «Әлемнің бәрі Құдайдың қолында» дейді ол, оның бірлігімен мақтан тұтады. Сондықтан ақын үшін өлім жоқ. Өлім ол үшін жерде тіршіліктің біткені. «Мен болмадым. Сен мені жараттың. Өлтіріп, сен тағы маған өмір бересің». «Ол өліні тірілтіп, тіріні өлтіреді», – дейді ақын.
Иүгінеки терең білімі мен әділдікке құштарлығымен ерекшеленген өз заманының ойшылы. Содан басқа сол заманда мұсылмандық түркі әлемінен қалған – «Ақиқат сыйынан» пайда алды. А. Иүгінекидің түркі тілді ғалымдарға сілтемелерін, мақалдар мен мәтелдерін, метафораларын, қанатты сөздерін және т.б. көріп отырмыз. Осы мақал-мәтелдер қазақ тұрмысында мағынасы өзгеріссіз қолданылып жүр. Мысалы: «ақымақтың тілі өзіне жау болып жармасады», «сараң адам өзі жинаған байлықтың құлы» немесе «білім – сарқылмас бұлақ» т.б. қанатты сөздер бар.
Қорытындылай келе, «Ақиқат сыйы», Ж.Баласағұнидың «Құтты білік» дастаны сияқты ерте түркі тілінде жазылған. Екі кітап та – көркем-әдеби тілде құндылықты алып келген, тарих, философия және этикамен көркемделген, сол заманғы ақындық-философиялық шығармашылықтың гауһары. Сондықтан А.Иүгінекидің пайымдаулары әрмен қарай терең зерттеуді қажет етеді.
«Ақиқат сыйы» атты философиялық ойлары басым еңбегінің философия тарихында алар орны ерекше. Ахметтің де өмірі туралы әлі күнге толыққанды мәліметтер, өкінішке орай, қолжетімсіз болып тұр. Өркениеттерде өрлеу жасай білген түркілердің арасынан түлеп ұшқан ойшылардың қатарында А. Иүгінекидің тарихи орны ерекше.
Жақыпбек АЛТАЕВ,
Фарабитанушы, философия
ғылымдарының докторы,
әл-Фараби атындағы ҚазҰУ
Философия
кафедрасының профессоры,
Қанат АЛТЫНБЕК,
әл-Фараби атындағы ҚазҰУ
Философия кафедрасының
магистранты,
ҚР Ұлттық кітапханасының
қызметкері
