Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Ұлы Даланың жеті қыры» атты мақаласы «Атқа міну мәдениеті» тақырыбын сипаттаудан басталады. Елбасы: «Еліміздің солтүстік өңіріндегі энеолит дәуіріне тиесілі «Ботай» қонысында жүргізілген қазба жұмыстары жылқының тұңғыш рет қазіргі Қазақстан аумағында қолға үйретілгенін дәлелдеді», – деп тарихи шындықты алға тартты және оны Ұлы Даланың бірінші қыры етіп көрсетті. Шындығында, атақты Ақан серінің, Үкілі Ыбырайдың, Уәлихановтар әулетінің құтты қонысы болған Солтүстік Қазақстан облысындағы Айыртау ауданы «Ботай» арқылы да Қызылжар өңірінің танымалдылығын арттыра түсті десем артық айтқандық емес.
Аталмыш қонысты зерттеу, оны бүкіл әлемге таныту мемлекет пен қоғамның қолдауымен мүмкін болды. Белгілі ескерткіштердің көпшілігі ондаған жылдар бойы зерттелген. Оларға бүкіл әлем назар аударды. Солардың қатарында бұдан 5 ғасыр бұрынғы тарихымыздан сыр шертетін «Ботай қонысы» ескерткіші де бар.
Ботай қонысын 1980 жылы Солтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясының мүшесі, профессор В.Ф. Зайберт ашқан. Және ол әлі күнге дейін 40 жылдан астам уақыттан бері зерттелуде. Сол кезде Петропавл педагогикалық институтының (қазіргі М.Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан университетінің) студенттері археологиялық қазба жұмыстарына көмектесті. Кеңес заманында археологиялық экспедицияларға қатысушылар саны өте көп болды. Далалық қазба жұмыстарында Бүкілодақтық конференциялар, семинарлар, дөңгелек үстелдер ұйымдастырылды. Ботай қонысында 1983 жылдың жазында Бүкілодақтық далалық археологиялық семинар өткізілді. Бұл тарихи факт! Қазіргі Қазақстан археологиясына және Ботайды зерттеу тарихына үлкен үлес қосқан Ботай мәдениетінің алғашқы зерттеушілері – Мартынюк О. И., Чернай И. Л., Заитов В. И., Даниленко Т. А., Плешаков А. А. секілді азаматтар.
Бірақ Ботайды зерттеудегі елеулі ілгерілеулер 1991 жылы Қазақстанның тәуелсіздік алуымен байланысты. Шетелге алғашқы сапар, шетелдік сғалымдармен, археологтармен ынтымақтастық жүргізу мүмкін болды. Біз шетелдік ғалымдардан, соның ішінде ресейлік ғалымдардан көп нәрсе үйрендік және әлі де үйреніп келеміз. Ашық шекаралар бізге Қазақстанның археологиялық ескерткіштері, соның ішінде Ботай ескерткіштері бойынша ақпарат алмасуға мүмкіндік берді. Мысалы, 1994 жылы профессор Зайберт В. Ф. бірқатар британдық университеттерде дәрістер кешенін өткізді. Онда – Ботай жылқы үйінің орталығы атты бір ғана тақырып қозғалды. Сол жылы Кембридж археологиялық мұражайында Ботай мәдениеті туралы көрме және әлемнің 16 елінен 80 ғалым қатысқан «Еуразияның ежелгі жылқы өсірушілері» атты халықаралық симпозиумы ұйымдастырылды.
1996 жылы Ботай қонысы жәдігерлерін қазақ-герман зерттеулері басталды. Ботай қонысының материалдарын археология – трасология, типология, остеометрия, радиокөміртекпен танысу, геомагниттік түсірудің дәстүрлі әдістерімен зерттеді. 1990 жылдардың аяғынанбастапархеологиялықмәдени ескерткіштерге қатысты мемлекеттік саясатта бетбұрыс болды. Біріншіден, зерттеу жұмыстарын мемлекеттік бюджеттен қаржыландыру қолға алынды. Мысалы, 2016- 2020 жылдар аралығында Ботай қонысында археологиялық зерттеулер «Ботай мәдениеті ескерткіштері материалдарында әлеуметтік-экономикалық және дүниетанымдық мәнмәтіндерді зерттеу және реконструкциялау» жобасы бойынша республикалық бюджет есебінен жүргізілді.
Әрине, бізжеке қаражаттыда тартуға тырысамыз. 2004-2006 жылдардағы «Қазақстан Республикасының тарихи-мәдени мұрасын зерттеу және сақтау» мемлекеттік бағдарламасын іске асыруға байланысты В.Ф. Зайберттің Ботайдағы зерттеулерінде Көкшетау қаласының «Көкше» академиясы ұзақ уақыт маңызды рөл атқарды. Көкшетау археологиялық экспедициясының нәтижелері «Ежелгі дала құпиялары» ұжымдық монографиясында баяндалған.
Қазіргі уақытта ботайлықтар жылқыны қолға үйреткен деген көптеген дәлелдер бар. Оған ресейлік ғалым Л. Гайдученконың зерттеуін мысалға келтіруге болады. Ботайдағы жылқы қалдықтарының көп бөлігі биеге тиесілі екендігі анықталды. Малда аналықтардың саны әрқашан еркектерден басымболады. Ботайдағы жылқы сүйектеріне тесіктердің, скальпельдердің көмегімен селекцияіріктеу жүргізді. Осалдау жылқылар азық ретінде пайдаланылса, ең төзімділері ботайлықтар үшін көлік құралына айналды Тағы бір дәлел – қыш ыдыстардың қалдықтарында сүт өнімдері бөлшектерінің болуы. Ботай қонысындағы жылқы сүйектерінен басқа сүт өнімдерін бере алатын басқа жануарлар сүйектерінің қалдықтары табылған жоқ. Яғни, логикалық тұрғыдан алғанда, ашытылған сүт тағамдарының жалғыз көзі жылқы болуы мүмкін. Л.Л.Гайдученко (Челябинск, РФ), С. Олсен (Карнегидің табиғи тарих мұражайы, АҚШ), Д. Энтони, Д. Браун (Хартвик колледжі, АҚШ), Н. Бенеке, А.фон Дендриш (Германия), М. Левин (Кембридж, Ұлыбритания) А. Оутрам (Экзетер, Ұлыбритания), Р. Бендри (Винчестер, Ұлыбритания), А. Каспаров (РАН, Ресей) Л.Орландо секілді шетелдік ғалымдар Ботай жылқысынқолға үйретудіңдәлелдерін анықтауға белсенді қатысты. 2017 жылы британдық ғалым Алан Оутрам тіс қалдықтарында сақталатын ақуыздарды анықтау үшін массспектрометрияның жаңа әдісін қолданды. Сол жылы Ананьевская Э. (Вильнюс, Литва) милиацинді сынау үшін үлгілерді зерттеді. Сондай-ақ, Алматы қаласындағы генетика және жалпы цитология институтын атап өткім келеді. Осы институт негізінде Ботай жылқысы сүйектерінің қазіргі заманғы жылқы тұқымдарымен ұқсастығын анықтау бойынша генетикалық зерттеулер жүргізілді.
XXI ғасырдың басынан бастап Тәуелсіз Қазақстанда тарихимәдени мұраны сақтау бойынша бірқатар жұмыстар жүргізілуде. Мысалы, 2000 жылы Ботай қонысы «Көкшетау» мемлекеттік ұлттық табиғи паркінің құрамына кірді. Бұл әртүрлі қазушылардан археологиялық ескерткішті сақтауға мүмкіндік берді. 2001 жылы Көкшетау археологиялық экспедициясы Ботай қонысының айналасындағы ұзындығы 3600 метр қорғау аймағын белгіледі, 2017 жылы Ботай археологиялық ескерткіші Қазақстанның киелі ескерткіштерінің мемлекеттік тізіміне енгізілді. Ботай «Рухани жаңғыру» жаңа мемлекеттік бағдарламасы аясында археологиялық зерттеу нысаны ретінде белгіленді. 2018 жылғы 21 қарашада Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Ұлы Даланың жеті қыры» атты мақаласында Ботай археологиялық ескерткішін атап өту қоғам мен БАҚ назарын өзіне аударды. Осы мақалаға орай Ботай мемлекеттік тарихимәдени музей-қорығы құрылды. Бүгін біз жаңа деңгейге шығып отырмыз. Біздің мұражайдың жоспарында Айыртау ауданында орналасқан Никольское ауылының жанындағы Ботай кентінің жанында жалпы ауданы 2052 ш.м. визит-орталық салу бар. Ботай қонысының «Қарасай – Ағынтай», «Сырымбет», «Бурабай», «Красный Яр» сияқты басқа да тарихи және мәдени ескерткіштердің ортасында орналасқандығы қызықты факт. Мұның бәрі Ботайдан 90 шақырым радиуста.
Туризмді дамыту мақсатында визиторталықта 64 адамға арналған қонақ үй кешені, кафетерий орналасатын болады. Сондай-ақ, ат туризмін дамыту үшін ат қорасын салғымыз келеді, мұнда келушілер Ботайды қоршаған тарихи орындармен жүріп өте алады. Шалқар, Имантау, Айыртау әдемі табиғи жерлеріне атпен экскурсиялауды жоспарлап отырмыз. Сондай-ақ, біздің музейге келушілердің барлығын дәстүрлі әдіспен дайындалған қымыз ішуге шақырамыз. Ботай ат туризмін дамытуға да үлес қосады.
Экспозициялық залдар заманауи технологиялық жаңалықтармен жабдықталады. Біздің мұражайдың қорында 5000 мыңға жуық бірегей экспонаттар бар. Бізде отандық және шетелдік туристерге көрсететін көп экспонаттарымыз жетерлік.
Ғылыми-зерттеу жоспарында біздің ғылыми қызметкерлеріміз Ботай мәдениетінің барлық елді мекендерінде одан әрі қазба жұмыстарын жүргізетін болады. Өйткені Ботай мәдениетінің барлық аспектілерін толық зерделеу үшін тағы бірнеше ондаған археологиялық зерттеулер қажет. Көптеген мәселелер әлі түбегейлі зерттеліп, ғылыми тұрғыдан бағасы берілген жоқ.
Дегенмен ашық аспан астындағы Ботай мемлекеттік тарихи-мәдени музей-қорығының Елбасының «Ұлы Даланың жеті қыры» мақаласынан кейін даіқы еселене түскенін атап айтамын. Біздің еліміздің, тәуелсіз Қазақстанның тарихына қызығушылық танытқандардың барлығын Ботай қонысына, біздің Ботай мұражай-қорығына шақырғым келеді. Біз Сіздерге Қазақстан тарихындағы маңызды кезең туралы айтып және көрсетіп береміз.
