Отбасымыздың кіші Отаны – Есіл ауданындағы Тілеп, қазіргі Мәдениет ауылы. Ол – ауылшаруашылығының барлық саласымен айналысқан Ульянов кеңшарының бір бөлімшесі болатын. Облыс орталығынан 100, Явленкадан 20 шақырымдай ғана қашықтықта, Петропавл-Сергеевка тас жолының бойында орналасқан елді мекен. Тарихи деректер мен көнекөз қариялардың айтуына қарағанда, Атығай руынан шыққан Тілеп батырдың ұрпақтары осы өңірді жайлау әрі қыстау қылған көрінеді. ХІХ ғасырда Көкшетау уезінің Ырсай болысына қараған. Қазіргі Мәдениет ауылының алғашында Тілеп аталып келгені де сондықтан. Кезінде 2 көшесі, ағаштан жасалған жел диірмені болыпты. Кеңшар бөлімшесі жұрт қатарлы мал шаруашылығымен айналысқан. Қара малдан басқа отар-отар қойлар да бағылған. Оған ауыл іргесіндегі Кіндікті көлі де, шұрайлы жері де қолайлы жағдай жасаған.
Кеңшар кезінде, әсіресе өткен ғасырдың соңына қарай, жергілікті басшылар «бұл ауылдың болашағы жоқ» деген желеумен Мәдениет елді мекенін таратып жіберуге тырысып бақты. Мектебін, әлеуметтік нысандарын жапты, қоғамдық малдарын кеңшар орталығы Петровка ауылына алып кетті. Негізгі жұмыс орындары сонда шоғырландырылды. Ауылда туған жерін қимаған кәрі-құртаңдардың отбасылары ғана қалды. Бүгінде солақай саясаттың кесірінен жартылай көшесі ғана қалған ауылда 7-8 отбасы ғана түтін түтетіп жатыр. Олар ата-бабалары мекен еткен ауылды тастап кетерлік сыңай танытпайды. Қимайды. Қосалқы шаруашылықтарымен ешкімге тәуелді болып отырған жоқ.
Кезінде екі қолға бір күрек таба алмай қалған және балаларының болашағын ойлаған жекелеген отбасылар туған жерінен алыстамай, 5 шақырымдай ғана қашықтықтағы кеңшар орталығы Петровка ауылына көшуге мәжбүр болды. Солардың бірі – біздің отбасымыз. Әкем Дәстем Қабдөшұлы кеңшарда алғашында автомобиль жүргізушісі, кейін мал шаруашылығында еңбек етті, ал анам Назыкен Ғалиқызы зейнеткерлікке шыққанға дейін мал фермасында сауыншы болды.
Ата-анамыз күні бойы кеңшардың жұмысында жүргендіктен, біздің тәрбиемізбен Сәуе әжеміз айналысты. Жалғыз ұлдан тараған ұрпағын ешкімнен кем қыла қойған жоқ. Әжеміздің Рүстем есімді үлкен ұлы болғандығын, оның 18 жасында майданға аттанып, жиырмаға толар-толмаста қаза тапқанын кейін білдік. Атамыз Қабдөш Оспанов 1936 жылы қайтыс болыпты. Ол кезде Рүстем ағамыз 11 жаста ғана екен. Үлкенінен тірідей айырылған әжеміз бар мейірімін бізге төгетін. Іні-қарындастарым – бәріміз әжемізге қолғанат болуға тырысып бақтық. Таза қазақ ауылынан келсек те, орысша білім беретін мектепте қатардан қалған жоқпыз. Ал біздің ана тілімізді ұмытпауымызға Сәуе әжеміз ерекше еңбек сіңірді. Отбасында қазақша сөйлеу жазылмаған заң сияқты болатын.
Әкеміз Рүстем ағасының Венгрия жерінде жаумен шайқасып, сонда ерлікпен қаза тапқанын жиі еске алып отыратын. Бірақ жат елдің қай жерінде қалай мерт болғанын білмейтін. «Ағама елден бір уыс топырақ та бұйырмады ғой», – деп өкінетін. Оның қандай жағдайда мерт болғанын білу, оның жерленген зиратына зиярат етіп қайту әкеміздің асыл арманы болатын. Өкінішке қарай, 1994 жылы 64 жасында өмірден озған әкеміз ол арманын іске асыра алмай кетті.
Соғыс басталған кезде ауылда кәрі-құртаңдар мен қыз-қырқындар ғана қалыпты. Қару ұстауға жарайтындары соғысқа кеткен. Ұжымшардың «Бәрі де майдан үшін!» атқарып жатқан жұмыстары ауылдағылардың мойнына түскен. Жетіжылдық мектепті аяқтай сала Рүстем ағамыз да жұрт қатарлы ұжымшардың жұмысына жегіледі. Тым жастығына қарамай, алғашында есепші, кейін бригадир болып еңбек еткен көрінеді. Ауыл тұрғындарының, әсіресе бас көтерерлері майданға кеткен отбасылардың қиын тұрмысын, шиеттей балалардың ашқұрсақтығын бір кісідей сезінеді. Сондай қиын кезеңде ұжымшардың қоймасынан майдангерлердің отбасына бір пұттан бидай үлестіргенін, осы жағдайды тексерген басшыларға «аш-жалаңаш баласы бар отбасыларға бердім, өзім бір түйір де дән алған жоқпын» дегенін, тексерушілер бұл жағдайға түсіністікпен қарағанын әжем мен әкемнің әңгімесінен естіген едім.
Рүстем ағамыз 1943 жылы 18 жасында Ленин аудандық әскери комиссариаттың шақыртуымен Қызыл Армия қатарына алынады. Болашақ жауынгердің соғысқа қатысқанға дейінгі өмірінен 1977 жылға дейін бейхабар болатынбыз. Сол жылы Ленин ауданының орталығы (қазір Есіл ауданы) Явленка ауылында тұратын, Целиноград ауылшаруашылығы институтында бірге оқитын курстасым Талғаттың үйінде болып, әкесі Сабыржан Бектасовпен таныстым. Ол біздің ағамызбен 1943 жылы Ташкент қаласында жеделдетілген офицерлер дайындайтын алты айлық курста бірге болыпты. Жас жауынгердің курста оқыған кезде қатарластарына қарағанда ұрыс жүргізу тактикасын жылдам әрі тез меңгеруге тырысқанын, аса қабілеттілігі мен пысықтығына байланысты жолдастары «кішкентай Наполеон» атап кеткендігін Сабыржан ағадан естідім.
Ұзақ жылдар бойы Рүстем ағамыз жайлы аз-маз болса да мәлімет алуға тырысып бақтық. Іздестіруді бір сәт те тоқтатқан емеспіз. Тек 2014 жылы ғана өзімнің тетелес інім Төлеген соғыс жылдарының мұрағаттарын ақтару арқылы тиісті құжаттарға қол жеткізді. Жап-жас жиырмадағы жігіттің басынан қандай қанды оқиғаларды өткізгенін, Отан үшін от кешкен боздақтардың қалай қаза тапқанын құжаттардағы қасаң мағлұматтардан білдік.
Жауынгер ағамыз Украина майданы құрамындағы Қызылтулы Кутузов орденді 202 Калуга атқыштар дивизиясының 682 атқыштар полкінің атқыштар взводы командирі ретінде алғаш Курскі иініндегі соғысқа қатысыпты. Бауырлас Венгрияны жаудан азат ету кезінде, көптен күткен жеңіске аз-ақ қалғанда, ерлікпен қаза тауып, Цеце деревнясындағы бауырластар зиратына жерленіпті.
Бізге жеткені марапаттау парағындағы «Рүстем Қабдөшев Краснослободцев басқаратын атқыштар полкінің взвод командирі ретінде Шиманторниа ауылы маңындағы қанды шайқаста қаһармандық пен ерліктің, қайсарлық пен табандылықтың зор үлгісін көрсетті. Жау 1945 жылы 10 наурызда біздің жауынгерлік бөлімшеге жойқын шабуыл жасады. Жолдас Қабдөшев өз взводы жауынгерлерін жігерлендіріп, шабуылдаған жауға бірінші болып қарсы шапты және қоян-қолтық шайқасқа шықты. Нәтижесінде гитлершілер майдан даласында тау-тау өліктерін қалдырып, дүрліге қашты. Жеңілгендігін мойындағысы келмеген жау артиллериялардың, танктердің және ұшақтардың көмегімен тағы да шабуылдады. Алайда Қабдөшев жауынгерлерін алға бастап, бората оқ атты және оларды шегінуге мәжбүр етті. Көрсеткен жанқиярлық ерлігі, батылдығы және табандылығы үшін қаза тапқан жолдас Қабдөшев мемлекеттік награда – бірінші дәрежелі Отан соғысы орденіне лайық» деген сөздер ғана. Аталмыш құжатқа 682 қызылтулы Калуга атқыштар полкі командирінің міндетін атқарушы, майор В.Пенкин қол қойыпты. Аталмыш құжатта Рүстем Қабдөшев 1945 жылы 13 наурызда қаза тапты деп жазылған, яғни шайқас толассыз 3 күнге созылған.
Сонымен взвод командирі болған кіші лейтенант Рүстем Қабдөшев ағамызды КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының атынан бірінші дәрежелі Отан соғысы орденімен марапаттау туралы 33 Трансильван атқыштар корпусы командирі генерал-майор А.Семеновтің бұйрығы 1945 жылы 20 наурызда шығыпты.
Мен аудандық әкімдіктегі, ал інім облыстық мемлекеттік кірістер департаментіндегі қызметінен босай алмайтын болғандықтан, әкеміздің асыл арманын Астана қаласында жеке кәсіпкерлікпен айналысатын інім Серік пен балам Марат жүзеге асырды. Барарда туған жеріміздің бір уыс топырағын ала кетті.
Осыдан 10 жыл бұрын 2 мамырда олар туристік визамен Будапешт қаласына ұшақпен аттанды. Барған бетте Цеце деревнясының Венгрия астанасынан 110 шақырымдай қашықтықта екенін анықтады. Екінші күні жолға шыққан оларға елді мекендегі бауырластар зираты мен неміс басқыншыларымен шайқаста мерт болған боздақтарға арналған мемориалдық кешенді тауып алу қиындыққа соққан жоқ.
Олардың айтуы бойынша, бауырластар зираты мен боздақтарға арналған ескерткіш аумағы ерекше қамқорлыққа алынған. Жағалай гүлдер отырғызылған. Монументтің екі жағы мен артында 7 қатар бауырластар зираты орналасқан. Оның әрқайсысына 20 тақта қойылып, әр тақтаға 2 боздақтың есімі енгізілген. Солардың біреуіне «мл. л-нт Кабдушев Р. 1925-1945, кр-ц Калеников Н.В. 1925-1944» есімдері ойып жазылған.
Аға жатқан қорымға тәу ете келген Серік пен Марат қазақы дәстүрмен аят оқып, туған жердің топырағын шашу рәсімін жасады. Олар Венгрия астанасына келгеннен кейін жергілікті балалар үйіне арнайы соғып, аталарының құрметіне қайыр-садақа берді.
Заманның ағымына және қызмет бабына қарай туған жерден қашықтау жүрсем де, ата-баба қоныс қылған елді мекеннің тыныс-тіршілігінен қол үзген емеспін. Балғын балалық пен жігіттік шағымды өткізген Петровка ауылында «Тілеп-Нан» серіктестігін құруға атсалыстым, жаңа құрылымның аяғынан тік тұруына, іргелі шаруашылыққа айналуына қолдан келген көмегімді көрсеттім, осы салада ұзақ жылдар бойы жинаған мол тәжірибеммен бөлістім.
Петровка ауылдық округінің әкімі Оралбек Қоңқабаев та біздің Мәдениет ауылының тумасы. Жауапкершілігі шектеулі серіктестік елдің әлеуметтік мәселелерін шешуде жергілікті әкімдікпен бірлесе жұмыс істеп жүргендігі қуантады.
Ұлы Жеңістің 75 жылдығы қарсаңында округ орталығында «Ардагерлер аллеясын» ашуға қомақты қаржы бөлген де осы «Тілеп-Нан» серіктестігі. Ондағы даңқ ескерткішінің алдындағы мәрмәртақталарға Петровка, Мәдениет және бүгінгі күні аты ғана қалған Оседлое ауылдарының майданнан оралмаған боздақтары мен елде қайтыс болған ардагерлерінің есімі жазылған. Барлығы – 272 адам. Тек өзіміздің шап-шағын ғана Тілептен 44 адам соғысқа аттанып, 33-і елге қайтып оралмаған екен.
Аллеяға Сібір шыршасы, тік өсетін терек, шетен сияқты үш түрлі ағаш отырғызылды. Жүргінші жолдарына, ескерткіштің айналасына өрнектас төселді. Қазір бұл аллея ауылдың ең бір көрікті жеріне айналып отыр.
Жергілікті мұсылман бауырларымыз бен алыс-жақын жерлерден қоныс аударған қандастарымыздың мұсылмандық парызын өтеулеріне және имандылықты дәріптеуге арналған «Мәдениет-Дәстем» мешіті мен 100 орындық асхананың пайдалануға берілгеніне де 9 жылдай болып қалды. Діни басқармадан арнайы алдырған молдасы бар. Серіктестік имамның отбасына үй сатып алып, күрделі жөндеуден өткізді. Баспана мен мешітті жылытуға арналған отын мен көмір, молданың айлық жалақысы серіктестік есебінен қамтамасыз етіледі. Биыл мешіт үйінің сырты мәрмәр таспен көмкеріліп жатыр.
Агроқұрылым Петровка ауылының тарихы мен әлеуметтік дамуына арналған танымдық кітаптың жарыққа шығуына да қаржылай көмек көрсетті.
Округтегі ішкі жолдарды қыс бойы күтіп ұстау, елді мекендерді көгалдандыру, қарттарға қамқорлық жасау серіктестіктің мойнында. Одан біздің Мәдениет ауылы да шет қалып отырған жоқ. Мемлекеттік тапсырыс бойынша көшелері жарықтандырылған, әрбір үйге ауызсу енгізілген.
Әкем Дәстем Қабдөшұлы мен анам Назыкен Ғалиқызы 3 ұл мен 5 қыз өсіріп, таңдаған мамандықтарымызды алуымызға барлық жағдайды жасады. Көштен қалып жатқан жоқпыз.
Анамыз Мамлют ауданындағы Бостандық ауылының тумасы. Әкесі Ғали Мусин – Бостандық ауылының алғашқы мұғалімі, 1949 жылы 2 қарашада КСРО Жоғары Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Ленин орденімен марапатталған ұлағатты ұстаз. Марапаттауға арналған Жарлықта нағашы атамыздың туған қарындасына үйленіп, туыс болып кеткен, өзімен бірге Уфадағы «Ғалия» медресесінде бірге оқыған, Бексейіт бастауыш мектебінің меңгерушісі болған Ғабдолла Шоқаевтың (Есіл ауданының тумасы), өзіміздің Мәдениет ауылында ұстаздық еткен, облыс орталығындағы пединститутты бірнеше жыл басқарған Қанаш Шәкеновтің әкесі Шәкен Жолтаевтың да есімдері бар.
Анамның көзі тірісінде Бостандық ауылынан 3 шақырымдай қашықта орналасқан ескі қорымнан нағашымыздың 1950 жылы жерленген зиратын тауып, қызыл кірпішпен қоршадық, нағашы әжеміз Ғазиза Шәріпқызы екеуіне мәрмәр тас орнаттық. Осыдан 3 жыл бұрын Бостандық орта мектебінің қабырғасына нағашы атамыздың есімі жазылған ескерткіш тақта орнатуға да бастамашы болдық.
Анамыз үлкен ағасы Ағжан Мусиннің де капитан шенінде неміс фашистерімен шайқаста қаза тапқанын, ол кезде өзінің мүлдем жас болғандығын айтып отырушы еді. Сондықтан қызы, менің қарындасым, Алмадан туған тұңғыш ұлға Ағжан есімін бергендігін асыл ағаға деген құрметі мен сағынышы деп қабылдадық. Нағашы атамыздың Ағжан баласына арнап жазған өлеңін анам жиі айтатын. Басқа жырлары да бар екен. Өткен ғасырдың 1911-1915 жылдары шығып тұрған «Айқап» журналына мақалалар жазып тұрғандығын кейін біліп жатырмыз...
Аман ҚАБДӨШЕВ, ардагер зейнеткер
