Алматы облысы Еңбекшіқазақ ауданының Құрметті азаматы, Қазақ КСР оқу-ағарту ісінің үздігі, Таутүрген орталау мектебінің іргетасын қалаушы әрі осындағы 40 жылдай ұстаздық қызметінің 25 жылын директор ретінде атқарып, адал да жемісті еңбегінің арқасында көпшіліктің сый-құрметіне бөленген Сәрсен Әбдіхалықовтың есімі аудан, облыс жұртшылығына жақсы таныс. Майдангер ұстаз, ҰОС-ның ардагері абыз ақсақал дәрежесіне жетіп, 2014 жылы 93 жасқа қараған шағында өмірден озды.
Сәрсен Әбдіхалықов – аудан, облысымыздың ғана мақтанышы емес, ол 1945 жылы 24 маусымда Мәскеуде Қызыл алаңда болған ең алғашқы Жеңіс шеруіне қатысып, онда үш дөңгелекті мотоциклде (ПТР) танкке қарсы ататын қару бөлімшесінің командирі ретінде өткен (жүргізуші және көздеушісі бар) республикамыз бойынша жалғыз қазақ. Бұл шеруге көптеген соғыс құралдары мен техникаларынан өзге, 90 мотоциклде 270 жауынгер қатысқан. Жоғары басшылықтың қойған талабы бойынша Жеңіс шеруіне соғыс кезінде асқан ерлігімен және өжеттігімен жауынгерлік жорықтарда көзге түскен сарбаздар мен офицерлердің іріктеліп қатыстырылғанын ескерсек, елін, жерін фашистерден қорғауда бөлімше, кейінірек взвод командирі болған майдангер Сәрсен Әбдіхалықовтың соғыста нағыз патриоттық рухпен шыңдалып, тәрбиеленгенін аңғаруға болады.
600-ден 36-ақ адам тірі қалған. Сәрсен Әбдіхалықов – Таутүрген ауылының тумасы. 1941 жылы 19 тамызда ол кезде Қаракемер селолық кеңесі арқылы шақырылып, соғысқа Есік қаласынан аттанған. Содан Фрунзедегі жаяу әскерлер училищесінің кіші командирлер даярлайтын курсанты болған ол, 1941 жылдың қараша айында осында жасақталған 40-атқыштар бригадасының құрамында Мәскеуді қорғауға аттанған.
Жастайынан әке-шешесінен айырылып, атасы Жапардың қамқорлығында қалғандықтан, сол кісінің өсиетімен үлкенді сыйлау, құрметтеу секілді өнегелі қасиеттерді бойына сіңіріп, жақсы азамат болып өсті. Окопта жатып өзге де жауынгерлермен ұйқылы-ояу сәл-пәл көз ілдіріп алатын шақтарда елес пе, әлде түсі ме, ақ сақалды, ақ шапанды кісі келіп «Балам, атаңның әруағына сыйынып жүр» деп айтып, демде ғайып болады екен. Бұл жағдай бір емес, бірнеше рет қайталанған. «Содан шабуылға шыққанда әркез Жапар атамның әруағына сыйынып жүрдім» дегенін әкемнен талай естігем. Жапар ата 1933 жылы қайтыс болғанда 11 жастағы естияр қағылез бала кезі. Жұрт жерлеп жатқанда бір көк тасты тауып алып, зираттағы топыраққа көміп кетіпті. Әкей өте зерек әрі жады өте мықты адам болды. Өткен шақтардағы оқиға-жағдайларды жылы, айы, күні, тіпті, сенесіз бе, сағатына шейін, кісі аттарын да және қайсы жерде әрі қандай жағдай болғанын лезде есіне түсіре, мүдірмей айтқанда, таңғалатынмын. Арада елу жылдан астам уақыт өтсе де, бізбен әңгіме арасында үнемі Жапар атамыз туралы жақсы естеліктерін айтып отыратын әкей, 1980 жылдардың басында Таутүргеннің Шерікші жағындағы жермен жексен болып тегістеле бастаған ескі зираттан сол көк тасты жазбай тауып, бір мал сойып, құдайы беріп, бала-шағасын ұйымдастырып, темірден қоршау да тұрғыздық. Қан майдан қырғын соғыстан аман келуіне Жапар атамыздың жақсы тілеуі себепші болғаны анық. Соғыс басталған кезде Кеңес солдаттары қару жетіспей, өте қиын жағдайды бастан кешкені тарихтан белгілі. Бес адамға берілгені бір-ақ винтовка. Қалтаңда оғың, қолыңда гранатаң, болды. Оққа ұшқанның винтовкасын ала сала, алға ұмтыласың. 1941 жылдың 6 желтоқсаны күні дәл осындай жағдайда Мәскеу түбінде неміс фашистерімен болған алғашқы шайқаста қарсы шабуылға шыққан 600 солдаттан небәрі 36-ақ адам тірі қалыпты. Солардың бірі өзі еді. Жау қапысыз жата ма! Пулеметпен оқты қарша жаудырып, шөп шапқан шалғыдай демде жайпап салыпты. Сол шабуылда шүйдеден сүре, жанай тие ары өтіп кеткен оқтан әкемді басындағы каскасы аман сақтап қалған.
– Сол шабуылда аман қалғанымыз жер бауырлап жата қалдық. Басыңды көтерсең болды, фашистің мергені қағып түседі. Содан ұзақ жатып, жер бауырлап кері шегіндік. Бір кезде дәл жанымнан ыңырсыған дауыс естіледі. Қарасам, біздің ротадағы Ислам Садықов деген өзбек жігіті. Тура тізесінен тиген жау оғынан аяғы салбырап, тек сіңірі ғана ұстап тұр.
Қан түгел ағып бітуге шақ қалса керек, өңі аппақ шүберектей болған Исламды тастамай, дереу белдігін беліне байлаған әкей өзінің де желкесін қан жуа, оны кері сүйреген.
– Әйтеуір әзер дегенде жотаға қарай ілби жылжығаным сол еді, жау пулемет оғының астына тағы алды. Кеш батқан кез, айдың жарығымен басымыздағы каскамыз айға шағылысыпты. Дереу екі касканы сазды топырақпен майладым да, Исламды тағы сүйреледім. Сол сәтте қаңғып келген бір оқ оң иығыма, жауырынымның астына тигенін сездім. Мұны көрген Ислам: «Сәрсен, мен біткен адаммын. Мені тастап кет. Енді өзіңнің амандығыңды ойла», – дейді ыңырси жалбарынып. Тастап кету қайда! Ақыры ілби сүйрелеп, жарқабақтың астына да жеттім-ау. Сол жерде ат-шаналы санитарлар күтіп тұр екен, Исламды соған салып жібердім. Орнымызды аппақ жылы тон киген сібірлік солдаттар басты. Мен Қазан қаласындағы госпитальда бір ай жатып емделіп, қатарға қайта қосылдым.
Осы тұста бір айта кететін жайт, 1995 жылы әкемнің өтінішімен Өзбекстанның орталық газеттерінің біріне Ислам Садықовқа іздеу салып, хат жазған едім, хабар болмады. Садықов Самархан, әлде Әндижан облыстарының бірінен еді. «Әй, өліп қалған шығар. Ат-шанаға былқ-сылқ еткен жансыз күйде салып еді санитарлар» деді әкей күрсініп.
– Бір күні мынадай оқыс оқиға болды, – деді әкем өткен бір жағдайды еске алып. – Түнгі күзетке қойылған жауынгеріміз таңға жуық орнында болмай шықты. Сөйтсек, түн жамылып арғы бетке өтіп кетіпті. Талай күн бірге көріп жүрген өзбек жігіті болатын. Немістер жақтан «Ағайындар, мұсылман бауырлар, бері өтіңдер. Біздерді жарқын болашаққа немістер апарады» дейді радиорепродуктордан қайта-қайта саңқылдап. Сатқынға ешқандай кешірім жоқ. Әлгіні даусынан жазбай таныдым. Немістер ара-тұра кішкентай сырнайларын тартып, кей кездері «Русь, сдавайся!» деп дауыстайтын екіара онша қашық та емес еді. Винтовкамды алдым да, радиорепродукторды дәлдеп тұрып атып салдым. Сарнап тұрған сатқынның үні өшті.
«Тура биде туған жоқ» дегендей, әкей қандай жағдайда болмасын әділдікті бетке айтатын, тура сөйлегенді ұнататын намысшыл кісі еді. Біздерді де адамгершілік асыл қасиеттерді биік ұстауға баулыды, тәрбиеледі. Үлкенді үлкендей сыйлап, жасы кішілерді қадірлей білді. Осы мінезіне қатысты басынан өткен тағы бір жағдайды баяндайын.
Бұл соғыстың соңғы күндерінің бірінде болса керек. Өзі секілді бөлімше командирлері алдымен асханаға барып, өз жауынгерлеріне тиесілі үстелге қойылған ас мәзірін тексерген соң, саппен жауынгерлерін тамақтануға әкеліп жүреді. Сондайда үстелдері іргелес бір бөлімше командирінің өз жауынгерлеріне қойылған кәстрөлден барлық жылы жұмсағын теріп жеп алатын жаман қылығын бір емес, бірнеше рет байқап жүріпті де, бір күні шыдамай, бетіне айтып салыпты. «Сен неге олай істейсің! Олар да сен сияқты соғыста жүр» демей ме!
– Сонда әлгі оңбаған мені небір жаман сөздермен балағаттап, арасында «калбит» деп айтқаны намысыма қатты тиді. Содан келесі бір аста бөлімше командирлері бір үстелде тамақтандық та, әлгімен тура бетпе-бет, қарама-қарсы отырып қалыппын. Ол да тісін қайрап жүрсе керек. Ортада нан салынған темір тәрелкеге ол да жармасты, мен де жармастым. Ол ары тартады, мен бері тартамын. Не керек, қолынан темір тәрелкені жұлып алдым да, қақ шекесінен пердім кеп. Қабақтан қан зу ете түсті. Жанжалдың неден шыққанынан, гәптің неден басталғанынан еш хабары жоқ қасымыздағылардың бәрі бізге үрпиісе қарады. Оның үстіне араларындағы жалғыз қазақ мен едім. Шуды естіген батальон командирі қасымызға дереу жетіп келді. Осылай да осылай деп, мән-жайды айтып түсіндірдім. Батальон командирі де орыс ұлтынан болатын. Бұра тартқан жоқ. Менімен кикілжіңге келген әлгі орыс жігітін орнынан тұрғызды да, дереу он тәулікке абақтыға айдатты. Оның осынау сүйкімсіз қылығын қарауындағы жауынгерлері де бұрыннан сезіп, біліп жүрсе керек, бір шабуылға шыққан кезде әлгі сабазың оққа ұшты. Ажал алдынан тиген оқтан емес, артынан атқан өз жауынгерлерінен болғаны рас. Ал, менің бөлімше жауынгерлерімнің арасында өзім қатарлы жігіттер де, қырықтың ар жақ, бер жағындағы әкемдей кісілер де болды, бәрі орыс азаматтары еді. Кейде қолымызға винтовка ұстаған күйі окопта отырып қалғып кететін сәттерде жауынгерлерімнің «Біздің командиріміз өте тамаша адам. Оны қорғауымыз керек. Оятып алмайық» деп, өзара сыбырласып сөйлесетіндерін құлағым шалып қалатын.
Ар-намысты ту еткен
Ржев және Новоржев қалаларын жаудан азат етуде небір жойқын қанды шайқастардың болғаны рас. Бірақ бұрындары құпия болды ма, білмеймін, ол туралы бертінге шейін көп ашық айтыла қоймады. Сан мыңдаған Кеңес жауынгерлері мерт болды сонда. Әкем Сәрсен Әбдіхалықов осынау қырғынға қатысқан майдангердің бірі. 1942 жылдың 24 тамызында Ржев, ал, 1944 жылдың 4 наурызында Новоржев қалаларын азат етуде жау оғынан екі рет ауыр жарақат алды. Бірі басына тисе, тобығына тиген және бір оқ оң аяғын ары тесіп өткен. Осы жарақаттардың салдарынан кейін құлағы да дұрыс естімей, денсаулығы нашарлап, 1990 жылдардың басында ІІ топтағы соғыс мүгедегі атанды.
1944 жылдың соңында жауды шегіндіре қуған Қызыл Армия нағыз күш алып, жігерленген жауынгерлердің Жеңіс күніне жетуге деген үміттері арта бастаған шақта, командование 22 жасар әкейді Мәскеу маңындағы Ташино селосындағы мотоциклшілер даярлайтын жеке оқу полкіне курсқа оқуға жібереді. Ал, 1945 жылдың наурыз айында Мәскеудегі Сталин атындағы Академияға жолдама беріліп, курста алған үздік білімі ескеріле, осында арнайы даярлықтан өтуге келген поляктың офицерлерін мотоциклмен жүруге үйрететін нұсқаушы болады. Академияға да кез келген жан емес, соғыста ерекше көзге түскендер асқан ұқыптылықпен мұқият таңдалып жіберілсе керек. Оның өзінде қойылған талап бойынша кеудесінде кем дегенде екі жауынгерлік наградасы болуы шарт. Әкей бұл талапқа толық сай келген. Бұл кезде «Жауынгерлік ерлігі үшін», «Ерлігі үшін», «Москваны қорғағаны үшін» наградалары кеудесінде жарқырап тұрған-ды. Қазір ойлап отырсам, Алла Тағаланың әкейдің болашағына жарқын жол ашқан тұс осы кез секілді. Жоғары командованиенің ұйғарымы бойынша аз күндерден соң Қызыл алаңда Жеңіс шеруін өткізуге деген даярлық жан-жақты асқан тиянақтылықпен басталып та кеткен. Мәскеудің барлық көшелері адам жүрісі тыйылған түнгі сағат 12-ден таңғы 4 аралығында күнде түрлі соғыс техникалары мен сап түзеген жауынгерлер қатыстырылған азан-қазан гүрілмен дайындық өткізіліп тұрған. Осылайша әкей 1945 жылы Мәскеуде өткен алдымен 1-Мамыр, одан кейін 24 маусымдағы әйгілі тұңғыш Жеңіс шеруіне қатысты.
Ар-намысты ту етіп ұстап, соғыста көрсеткен ерен ерліктері үшін екі рет I және II дәрежелі Ұлы Отан соғысы орденімен, «Германияны жеңгені үшін», Кеңес Одағының төрт мәрте батыры Г.К.Жуков медалімен, бейбіт өмірде алған және Ұлы Жеңіске қатысты басқа да жиырмадан астам медальдардың иегері.
Қызыл алаңдағы тұңғыш шеруге мотоциклмен өтіп қатысқан жалғыз қазақ бола тұра, әкейдің ешқашан да кеуде қағып мақтанғанын көрген емеспін. Қарапайымдылығы сол, менің өзім бұл туралы әбден есейгенде, тіпті, кейін білдім десем де болады. Арада елу жыл өткен соң, 1990 жылдардың орта шенінде көпшілік жұрт та бұл жөнінен құлағдар бола бастады.
2015 жылы ғаламтордан ойламаған жерден 33 атқыштар дивизиясының 164 Қызыл тулы атқыштар полкі бойынша майдангер Сәрсен Әбдіхалықовтың соғыс кезінде көрсеткен батылдығы мен ерлігі үшін 1943 жылы 2 қыркүйекте КСРО Жоғарғы Кеңесі атынан берілген №178 Бұйрықпен «Ерлігі үшін» медалімен марапатталғаны туралы (мұрағат құжаттарынан, «Құпия» таңбамен) құжатты кездестірдік. Наградталған 3-4 жауынгердің ішінен біздің әкейге қатысты мәтін өзгеше қызыл жолақпен бөліп беріліпті. Онда 3 ПТР взводының бөлімше командирі Сәрсен Әбдіхалықовтың 1943 жылдың 10-17 тамыз аралығында қорғаныш шебін нығайтуда бөлімше солдаттарымен күн сайынғы тапсырманы 1,5-2 есеге артығымен орындағаны, қарауындағы жауынгерлерінің тәртіпті қатаң сақтап, үнемі алғы шептен табылып жүргені баса айтылған. Сонымен қатар, Сәрсен Әбдіхалықовтың соңғы кезде 4 фашисті жайратқаны, Москва, Ржев қалалары түбіндегі шайқастарға қатысушы екені, осында екі рет жарақат алғаны жайлы да (үшінші жарақатты 1944 жылы 4 наурызда Новоржев қаласы үшін шайқаста алғанын жоғарыда жаздық) анық жазып көрсетілген. Бұл құжат майдангер ұстаз әкеміздің мерейін асыра түсетіні қақ. Қымбат құжат бізде қазір сақтаулы.
Соғыстан 1945 жылы тамыз айында, барлық жерде күзде мектептерде сабақтың басталуына байланысты жоғары жақтың тиісті ұйғарымына сәйкес, мұғалімдер түгел дерлік әскерден ертерек босатылған. Соғысқа шейін Түргендегі педучилищені үздік оқып бітірген, екі тілде жатық сөйлейтін әкей осы лекпен келген соң алдымен ұжымшарда шамалы уақыт хатшылық қызмет атқарып, содан соң Таутүргендегі мектепке мұғалімдік қызметке ауысады. Жұмыстан қол үзбей жүріп, сол кездегі Абай атындағы Қазақ педагогикалық институтының (қазір университет) тіл-әдебиет факультетін сырттай үздік оқып бітірді. Қатардағы мұғалімнен мектеп директоры қызметіне дейін көтеріліп, оның материалдық-техникалық базасын нығайтуға барынша мол еңбегін сіңірді. Сол үшін де аудан мен облыстың түрлі басшылығы тарапынан алған марапаттары мен мақтау қағаздары жетерлік. Тіпті, 1978 жылы мектепте оқу-тәрбие жұмыстарын, оқу үрдісін жоғары талап деңгейінде жүргізіп, аудан көлемінде үздіктер қатарынан көрінгені үшін облыстық білім басқармасының басшылығы мектеп директоры ретінде жеке өз атына Құрмет грамотасы мен бағалы сыйлығын тапсырды.
Іскер, жауапкершілікті жете сезінетін азамат ретінде аудан, облыс басшылығының назарына ерте ілікті. Айталық, 1949 жылы небәрі 27 жасында Түрген селолық округы бойынша депутат болып сайланды. Белсенді, беделді халық қалаулысы атанды. Сөйтіп, бұл қоғамдық жұмысты қайта сайланулары арқылы 1975 жылға шейін, 26 жыл бойы атқаруы – халық сенімін ақтағандығының бір белгісі. Таутүрген елді мекеніндегі ескі мектептің орнына 1964 жылы екі қабаттан тұратын жаңа ғимарат, зәулім клуб бой көтерді. Пошта жұмыс істей бастады. Ауылға таулы Төрежайлау, Тескенсу жақтан су құбырлары тартылып, тұрғындар ауызсу тапшылығынан біржолата құтылды. Монша жоқ еді, ол да шешімін тапты. Қазір әр үйде жеке-жеке өз моншасы бар деуге болады. Ауызсуды да үйлерінің ішіне тартып алған. Айта берсек, күрмеуі шешілмеген көп мәселеге депутат әрі шын жанашыр тұрғылықты жан ретінде білек сыбана араласып, небір жақсы істердің басы-қасында жүрді, жаңа игілікті бастамалардың ұйымдастырушысы, ұйытқысы болды. Бұл тұрғыда ауылдың бетке ұстар белсенді азаматтары Ұйқасбай Дәулетияров, Әбілдә Бөркеев, агроном Әбдіхани Жайлаубаев, Сайызбек Өтежанов, Халық Сегізбаев, Сұлтан Өтежанов секілді ауылдың бетке ұстар белсенді азаматтары да ақылға ақыл қосып, қай кезде де халық қалаулысы – әкейдің қасынан табылған.
Төңірегін биік таулар қоршаған Таутүрген өңірінің табиғаты тым сұлу да көркем. Жеміс ағаштарының түр-түрі әрі дәрілік шөптердің алуан түрі көп өседі мұнда. Осынау әсем көрінісімен көз тартып, сырттан келушілерді таңғалдырып, қызықтыратын боз кілемдей құлпырған бейнесін қорғау, сақтау, бүлдірмей әспеттеу керектігін оқушы жастардың санасына да жиі-жиі айтып, сіңірді. Ықпалды істердің арқасында 1950 жылдары күллі ауыл жұртшылығы жұмылып, ұжымшар мүшелері болып, Таутүргеннің таулы аймақтарына 360 гектар жерге алма ағаштарының (негізінен апорт, райка, тас алма сорттары) көшеттері отырғызылды. Бұл жұмысқа мектептің ересек балалары да қалыс қалмай, қатыстырылды. Өйткені ересектермен бірге жүріп, жастар еңбектің дәмін татып өссін, көрсін, осынау қажырлы еңбекті ертеңгі күні бағалайтын, табиғатты аялайтын болсын деген мақсат болды үлкендерде. Сонымен қатар, тау шатқалдарында жабайы алма ағаштары көп өсетіндіктен, әрі тамырлары мықты болғандықтан, олар екпе алма ағаштарының бұтақтарымен жаппай будандастырылды. Айтқандай-ақ, арада көп уақыт өтпей олар тез күш алып, өркен жайды, жемісін берді. Бір қызығы, будандастырылған мұндай ағаштардың жарты бөлігінде апорт алмасы самсап тұрса, ал, екінші жағында тас алма немесе райка өсіп тұратын. Көктем айларында тау, тас дейсің ба, бұл өңірдің түгел аймағындағы ағаш, өсімдіктері жаппай гүлдеген шақта, әдемі көрініс аспанмен астасып, құдды бір ақұлпа қар жамылғандай кейіпке түсетінін қайтерсің! Бұған қалайша тамсанбассың!
Өмірі өсиетпен өрнектелген әкей өлең де жазды. Суырып салма ақындығы да бар еді. Өлеңдерінің дені тәрбие, тағылым, табиғат тақырыптары болды. Жастау кезінде талай байқағам, ән-биді жақсы көрді. Екі тілде бірдей сөйлейтін шешендік қасиет те бойына дарыған болатын. Жиын-отырыстарда абыз ақсақал ретінде беретін батасы біріне бірі ұқсамайтын әрі терең мағналы болып келетін. Осы қасиетін білетін көпшілік «Сәрсен атаның батасын тыңдайық!» деп отыратын-ды.
2022 жылы Таутүрген ауылының мектеп ұжымы басшылығының ұйымдастыруымен майдангер ұстаз, абыз ақсақалдың туылғанына 100 жыл толуына орай «Өсиетпен өрнектелген өнегелі өмір» деген тақырыпта аудандағы үш мектеп оқушыларының арасында өзара мәдени-спорттық шара өткізді. Жазған жырлары оқылды. Жеңімпаздар Кубок, сувенирлермен марапатталды. Қызыл алаңдағы тұңғыш шеруге мотоциклмен өтіп қатысып, маңдайы жарқыраған майдангер Сәрсен Әбдіхалықов бейбіт өмірде алдына үлкен мақсат қойып, табандылығының арқасында зор табыстарға жетті. Еліне осылайша еңбегін сіңірді. Бүгіндері ел-жұрты есімін қастерлеп, есіне сақтап отыр. Өнегелі өмірі, адами асыл қасиеттері кейінгі ұрпаққа үлгі болуда. Мен әкемді әркез мақтан тұтам. Рухына мың мәрте тағзым етемін!
Марат ӘБДІХАЛЫҚ,
Қазақстанның Құрметті журналисі,
ҚР Мәдениет қайраткері,
Бауыржан Момышұлы атындағы
«Батыр шапағаты» және
«Отан патриоты»
медальдарының иегері,
Алматы облысы
