Бұл мәселеде солтүстіктегі «мұз» ерімей тұр
– Дос мырза, Тәуелсіздік туын көтерген мезеттен бастап күн тәртібінен түспей келе жатқан мәселелердің бірі – ономастика. Президентіміздің соңғы үш Құрылтайда ономастика мәселесін екі рет көтергені де соның дәлелі. Сіздің осы бағытта тұрғындардың арасына түсіндіру жүмыстарын жүргізіп жүргеніңізге де он шақты жыл болған сияқты. Осы жылдары не өзгерді? Қазақ елінің ономастика кеңістігінің бүгінгі жағдайы қалай?
– Отаршылдық кезеңі және Кеңес заманы еліміздің жер-су атауларын, одан қалды көше, алаң, мектеп, кітапхана сияқты объектілердің атауларын адам айтқысыз өзгеріске түсірді. (Бір ғана мысал: 1991 жылы Алматыда 1984 көше болды. Сол көшелерге берілген адам атауларының 16 пайызының ғана Алматы қаласына не Қазақстанға қатысы бар болатын. Басқа 84 пайыз атаулардың не Алматыға, немесе біздің елімізге ешқандай қатысы жоқ жандардың аттары... 1954-55 жылдары, тың игеру кезінде, Алматының 300-ден астам көшесінің аты ауыстырылып, біздің тарихымызға ешқандай қатысы жоқ, өзге ұлт өкілдерінің есімдері берілді). Кеңес заманындағы идеологиялық бағыттағы берілген есімдердің, ескерткіштердің көпшілігі әлі күнге дейін сол күйінде тұр. Бұлардың қазақ елінің тарихына, идеологиясына қатысты бар тұлғалармен ауыстырылу қажеттігін бәріміз білеміз, бірақ қорқа соғып отырмыз.
Ономастика мәселесінің шешілуі Қазақ елінің әр аймағында әртүрлі. Батыс, Оңтүстік аймақтарда бұл мәселе толықтай дерлік шешімін тапты десек, Шығыс, Солтүстік аймақтарда (шартты түрде «орыстілді тұрғындар тұратын облыстар») өзгеріс өте баяу жүруде. Оның себептерін және бұл мәселенің шешілу жолдарын, тәсілдерін жеке сұрақ есебінде қараған дұрыс. Бүгінгі сұхбатты пайдаланып, көп жылдық тәжірибеден туған ұсыныстарымды соңынан берейін.
– Жақсы. Енді «орыстілді аймақтың» ерекшеліктеріне тоқталсақ. Анығын айтсақ, сол аймақтағы жер-су атауларының қазіргі жағдайын білмейтін жан жоқ деп ойлаймын. Аты шулы ресейлік саясаткер Жириновскийдің: «Қазақстанның Солтүстік, Шығыс аймақтары – орыс жері. Сенбесеңдер, өздерің барып, көріңдер. Бірде-бір қазақ тіліндегі атауларды кездестірмейсіз. Бәрі – орыс тіліндегі атаулар. Демек бұл – орыс жерлері» дегенін де білеміз. Алайда, отыз төрт жыл – бір адамның өмірі. Сан түрлі жолдармен өзгертілген тарихи атауларымызды орнына қайта келтіру мемлекеттік идеологияның басты міндеті емес пе?
– Мәселенің бірнеше себептері бар. Бұны осы аймақтың тұрғындарымен жыл сайын 30-40 кездесу өткізіп жүрген жанның субъективті пікірі деп қабылдаңыздар. Біріншіден, жоғарғы, республикалық деңгейде ономастика мәселесіне деген оң ниетті көріп отырған жоқпын. Жергілікті жерде, осы мәселемен айналысатын облыстық мәдениет, тіл басқармалары, ономастика бөлімдерінің іс-әрекеттері республика деңгейінде қолдау таппай жатады. Мысалы, биыл Қостанай облысындағы кездесулерде, осыдан бір-екі жыл бұрын облыстық деңгейде өзгертілген атаулардың әлі күнге дейін іс жүзінде, өмірге енбегенін көрдім. Тұрғындар Арқалық қаласындағы шешім шығарылған жеті көшенің бүгінге дейін өзгеріссіз тұрғанына реніш білдірсе, тағы бір ауданда, осыдан екі жыл бұрын атауы өзгерген көшенің әлі де сол қалпында тұрғанына реніштерін білдірді. Оның себептері де жеткілікті – біресе тағы да ешқандай негізсіз мароторий жарияланады, енді бірде Әділет министрлігіне берілген құжаттар бюрократиялық талаптармен өтпей қалады. Оның үстіне жоғарғы жақтан «атауларды өзгертіп, орыстілділерді шулата бермеңдер» дейтін «ауызша» талаптардың болатынын да жоққа шығармайық. Екіншіден, жергілікті облыстық, аудандық Мәслихат мүшелерінің басым көпшілігі орыстілді жандар болғандықтан, елді мекендер мен көшелердің аттарын ауыстыру мәселесінде жергілікті тұрғындардың көзқарасын қолдайтыны да анық... Үшіншіден, сол жердегі қазақтілді азаматтардың, қазақтілді үкіметтік емес ұйымдардың белсенділігі де өз деңгейінде емес. Орыстанып кеткен қазақтарға Қожаберген батырдан көрі Киров пен Калинин жақын. Сондықтан Мичурин ауылының Чапаев көшесінде тұрып, Крупская мектебінде оқыған жандардың намысы мен рухы басылып қалған сияқты. Оларды «егеменді мемлекеттің идеологиясы», «ұлттық жаңғыру», «жоғалған тарихи атауларды қайтару» деген сөздермен ояту оңай емес.
Мойындауым керек, Қостанай, Солтүстік Қазақстандағы осыдан үш-төрт жыл бұрынғы алғашқы кездесулер қиын да күрделі болды. Менің алдымда өздерінің баяғы артықшылықтарынан айырыла бастаған, соның салдарынан іштері қазандай қайнаған, бірақ күресуге дәрмендері жоқ, билікті айқай-шумен қорқытып аламыз деген бейшара тұрғындар отырды. Артық айтты демеңдер, кейбір селолардағы жиналған тұрғындардың пиғылдары мен елді мекеннің атын ауыстыру мәселесіне деген қарсылықтарына қарап, кейде өзімді Украинадағы Луганск не Донецк облыстарында жүргендей сезіндім... Барлығына бірдей мінездеме беруден аулақпын, бірақ әрбір кездесуде үш-төрт белсенді ұйымдастырушылардың отырғаны көзге түседі, ал басқа тұрғындар олардың айтқандарын қолдап, үн қосып, айқайды көбейтушілер. Бұлардың айтатын «дәлелдері» де барлық жерде бірдей; біріншісі – «көмір жоқ, интернет жоқ, жол салынбағын, жұмыс жоқ, т.т. сонда елді мекеннің аттарын ауыстырудан басқа мәселені шешіп қойдыңдар ма?» деп, тақырыпты әлеуметтік мәселеге аудару, екіншісі – «бұл жерге біз келгенде (біздің аталарымыз келгенде) жан адам болмаған, біздер өзіміздің селомызды салып, атын бердік, енді оны ауыстырудың қандай қажеті бар?» деп, бұрынғы отарлау кезеңін алдымызға тартып, қазақ жерін иесіз, халық тұрмайтын Марс планетасына теңеу, үшіншісі – «біз Буденныйда тудық, Буденныйда өлеміз. Не істейсіңдер! Ауыстырмаймыз, болды!» деген, ешқандай дәлелсіз, дерексіз, топас қарсылық. Соңғы ұстанымдағы жандардың құлақтарына «идеологиялық тұрғыдан ескірген атаулар» туралы да, «елді мекендерге өзінің тарихи атауларының қайтарылу» қажеттігі де, елді мекендер мен көшелерге адам атын бергенде, оның сол елге, сол мемлекетке сіңірген ерен еңбегінің болу шарты да кірмейді. Осы жылғы Қостанай облысындағы бір кездесуде сексенге келіп қалған бір кейуана «Бұл қалаларды, селоларды орыстар салған. Қазақтар әуелі өздеріне қала салып алсын да, атауын өздері қойсын» деген «пікір» айтты...
Кеңестік менталитеттен арылмаған, Қазақстанның азаматы бола алмағандар бізде жетеді
– ...Сөзіңіз аузыңызда, бұл «пікірге» Сіз қандай жауап бердіңіз?
– Тұрғындармен кездесулерде осындай арандату бағытындағы сұрақтар беріліп, сені «жарға жығуға» тырысатыны – үйреншікті мәселе. Сондықтан аудиторияға байланысты, сол уақыттағы жағдайға байланысты, кейде дәлелді жауап беріп, олардың көзқарастарының негізсіз екеніне көздерін жеткіземін, ал кейде зілді күлкіге салып, өздерін ыңғайсыз жағдайға қалдырамын. Бұл жерде де, біріншіден, «демек Сіз Қазақстандағы қалаларды салуға украиндардың, немістердің, поляктардың, тағы басқа ұлттардың қатысуын жоққа шығарасыз ғой» деп, аудиториядағы неміс, поляк, әсіресе аудиторияның көпшілігі болып отырған украин өкілдерін өз жағыма шығарып алдым да, екіншіден, «егер әр ұлт өздері араласқан мәселеге өздері қожайын болатын болса, біз Сізді пойызға мінгізбейміз; Түрксібті салған жұмысшылардың 99 пайызы қазақтар болды. Ал менің әкем Мәскеуді қорғап қолынан айырылды. Демек, Сіздің айтуыңызша, Мәскеуді біздің меншіктеуімізге толық болатын сияқты» әжуасы мен шындығын араластырып жауап бердім.
Айта кету керек, биылғы Қостанайдағы, өткен жылғы Солтүстік Қазақстандағы кездесулер шовинистік, кеңестік пиғылдың біршама бәсеңдегенін көрсетті. Қостанайдағы 16 кездесудің екеуінде ғана (Октябрьский мен Комсомол ауылдары) ғана жергілікті тұрғындар өздерінің селоларының идеологиялық тұрғыдан ескірген атауларын өзгертуді қолдамады.
Меніңше, біздің елдің көптеген азаматтары осы отыз төрт жылда советтік менталитеттен арылып, Қазақстан мемлекетінің азаматы бола алмады. Олар үшін Ресей мемлекетінің қолбасшылары Суворов пен Кутузов – қазақ елінің батырлары Қабанбай мен Бөгенбайдан артық та, Пушкин, Лермонтов сияқты ақындары Абай мен Шәкәрімнен жоғары тұруы керек. Олар «Қазақстанның азаматы» деген шартты атаудың иелері, бірақ барлық болмысы, ұстанымы, мақсат-мұраты, мүддесі – Кеңес адамының, одан қалса, Ресей елінің бағытында. Бұл – біздің 31 жыл бойы «жүргізген» (дұрысы – «жүргізбеген») идеологиямыздың нақты жемісі.
Ономастиканы жөндеуге 6 ұсыныс, атаудың «қазақшасы», «орысшасы» болмайды
– Енді Сіздің ұсыныстарыңызға келсек...
– Практикалық жұмыспен айналысқан адамда ұсыныс өте көп болады, сондықтан мен оқырмандарға ой салу мақсатында бес-алты ұсыныспен шектелейін:
1. Елді мекендердің аттарын ауыстыру мәселесін қолға алғанда, бірінші кезекте, жан-жақты түсіндіру жұмыстарын жүргізіп алған дұрыс («Халық арасында жан-жақты түсіндіру жұмысын жүргізіп, тұрғындардың пікірін ескеру маңызды» Президенттің Жолдауынан). Сол жұмыстардың нәтижесінде көптеген қарсылықтардың, келіспеушіліктердің алдын алуға болады. Ең бастысы – түсіндіру жұмыстары сол елді мекеннің атын ауыстыру мәселесі сөз болмай тұрғанда, алдын ала жүргізілуі шарт. Меніңше, түсіндіру жұмысының да екі бағыты болуы керек; біріншісі – аттары ауысатын елді мекендердің тұрғындарымен жүргізілетін түсіндіру жұмысы болса, екіншісі – осы мәселемен тікелей айналысатын жергілікті атқарушы биліктің өкілдеріне, ауыл әкімдеріне де арнайы семинарлар қажет. Қостанай облысындағы бірнеше кездесулердің осы бағытта жүргізілгені құптарлық жағдай.
2. Орыстілді тұрғындар ономастика мәселесіне байланысты сөз қозғалғанда, оны ұлттық не ұлтаралық мәселеге бұруға тырысады, оған жол бермеу керек. Демек жиналысты жүргізушінің рөлі ерекше. Ол тек қана сөз беруші емес, тақырыпты басқа арнаға бұруға жол бермейтін, айқай-шуды тоқтата білетін жан болуы керек. Көптеген жерде біздің әрекетіміздің нәтижесіз аяқталғаны жүргізушінің әлсіздігі деп білемін.
3. Ономастика мәселесін түсіндіру жұмыстарына жергілікті атқарушы биліктің өкілдері араласа бастады, бірақ, неге екені белгісіз, жергілікті өзін-өзі басқарудың өкілі болып табылатын облыстық, аудандық мәслихат депутаттары мен облыстық Қазақстан халқы Ассамблеясының мүшелерін сирек көреміз. Қостанай, Солтүстік Қазақстандағы кездесулердің үш-төртеуінде ғана аудандық бір депутаттың төбесін көрдік. Ал Петропавлдағы депутаттар мен Ассамблея мүшелерін арнайы шақырған жиынға облыс депутаттарының біреуі ғана келді. Мемлекеттік саясат болып табылатын ономастика мәселесіне мәслихат депутаттары мен Ассамблея мүшелерін белсенді қатыстыру, оларды осы бағыттағы жұмыстарға пайдалану жергілікті тұрғындардың қарсылықтарын азайтады және бұл мәселенің мемлекеттің бақылауында екендігін көрсетеді.
4. Барлық аудандарда, облыстарда Әділет министрлігінің жаңа атауларды, ауыстырылған атауларды рәсімдеу, тіркеу бөлімдеріне «Облыстық деңгейде қабылданған, өзгертілген атаулар Әділет министрлігінде жылдап жатып қалады, не болмаса, «құжаттың қатесі бар» деген сылтаумен қайтарылады» деген сын айтылды. Меніңше, жергілікті жерде үлкен қиыншылықпен қабылданған шешімдерді сан түрлі бюрократиялық жолдармен шектеу, ұзақсонар созғылауға салуды қазақ ұлтына қарсы жасалған қарсылық деп қабылдауымыз керек.
5. Өз басым, тұрғындармен кездесулерде, оларға Қазақ еліндегі ономастика саясатын түсіндіруде 2021 жылы қабылданған «ҚР ономастикалық жұмыстарды ұйымдастыратын әдістемелік ұсынымдар» деген құжатты негізге аламын. Бірақ бұл – «ұстаным» ғана. Оның қандай деңгейде заңдық күші бар екенін, шынын айту керек, өзім де білмеймін. Меніңше, Парламент не «идеологиялық тұрғыдан ескірген атаулар» деген терминге нақты, заңды анықтама беруі керек, немесе сол «идеологиялық тұрғыдан ескірген атаулардың тізімін бекітіп беруі қажет. Сонда ғана жергілікті билік Кеңес заманында коммунистік идеология бағытында берілген атауларды дау-дамайсыз өзгерте алады. Қазір тіл жанашырлары мен жергілікті тіл басқармалары «кеуделерін оққа тосып» тұрғындардың кеңестік менталитетін өзгертуге, сол арқылы қазақ атауларын қайтаруға күш салып, айқай-шудың астында қалып жүр, ал мемлекеттік билік «қай жеңгенің – менікі» деген ұстаныммен, ешнәрсеге араласпай отыр.
6. Қазақ елінің ономастикасында басқа елдерде кездеспейтін тағы бір дерт бар. Бұл – кейбір елді мекеннің, топонимикалық атаулардың... екі тілде болуы. Ресми түрдегі орыстілді атаулар және ресми түрдегі қазақтілді атаулар. Мысалы, Өскемен қаласының «орыс атауы» «Усть-Каменогорск» болса, Орал қаласы «Уральск» деп аталады. Солтүстік Қазақстандағы қазақтың Есіл өзенінің бір жерде Есіл, енді бір жерлерде «Ишим» деп жазылғанын көріп, жағамды ұстадым. Бұл – не қарапайым сауатсыздық, немесе отаршылдықтан әлі де шықпағанымыздың нақты белгісі. Унитарлық елдегі бұндай бассыздықтың мемлекетті толғандырмайтыны, Парламент депутаттарын ойландырмайтыны таңғалдырады. Меніңше, елдегі барлық ономастикалық атаулар тек қазақ тілінде берілуі шарт. Атаудың «орысшасы», «қазақшасы» болмайды. Ауызекі тілде сол қалалар мен өзен, көлдердің қалай аталуында ешкімнің шаруасы жоқ, бірақ картадағы, жол жиегіндегі көрсеткіштердегі жазылуы – тек мемлекеттік тілді болуы міндетті. (Ал Есіл өзенінің Ресейде қалай аталатынында, қалай жазылатынында біздің шаруамыз жоқ)
