Лоран Гунельдің «Құдай жасырын саяхаттайды (2009 ж)» [Dieu voyage toujours incognito. Paris: Éditions Anne Carrière. ISBN: 978-2-8433-7692-5] шығармасында психотерапевт Игорь Дубровский ұсынған тәжірибелер тек адамның жеке дамуына ғана емес, әлеуметтік және мәдени коммуникацияны түсінуге де мүмкіндік береді. Гунель кейіпкерлерінің ішкі өзгерісін белгілер мен әрекеттер арқылы көрсетеді: адам өзін қалай ұстайды – сол оның ішкі коды. Ал бұл кодты дұрыс оқу – семиотикалық сауаттылықтың өзегі.
Тәжірибеден саясатқа: Қорқынышты жеңу мен символдық батылдық
Игорь Дубровскийдің «қорқынышты жеңу» тәжірибесі адамның өз шекарасынан шығу арқылы әлеммен жаңа байланыс орнатуын көздейді. Бұл әдістің өмірлік аналогын саясат сахнасында Вилли Брандттың 1970 жылы Варшавада тізе бүгуінен көруге болады. Бұл әрекет – саяси мәлімдеме емес, белгілік акт. Германия халқының тарихи кінәсін сөзбен емес, дене тілімен білдірді. Мұнда семиотика әрекетті рәмізге айналдырып, мәдени код деңгейінде жаңа мағына тудырды.
Брандттың осы ишарасы Гунельдің қағидасын нақтылай түседі: адам шынайы әрекет арқылы ғана өзгереді. Тізе бүгу – жеке акт, бірақ ол ұжымдық ұят пен кешірімнің символына айналды. Бұл жерде семиотикалық әрекет коммуникацияның моральдық деңгейіне көтерілді.
Қазіргі медиа кеңістігі мен семиотикалық жауапкершілік
Бүгінгі әлемде медиа мен саясаттың визуалды кодтары адам санасына бұрынғыдан да жылдам әсер етеді. Әлеуметтік желілерде қайталанатын символдар (тулар, түстер, ишаралар, митингтер, жарқын эмоция, көз жасы, шарасыздық сезімдері) аудиторияның эмоционалды бағытын қалыптастырады. Бұл жерде медиаэкология мәселесі туындайды: ақпараттық орта тек білім емес, сенім мен мінез қалыптастыратын кеңістікке айналды.
Манипуляцияның алдын алу үшін семиотикалық сауат қажет. Белгінің сыртқы пішініне емес, контекст пен ниетіне назар аудару – қазіргі коммуникация мәдениетінің басты шарты. Семиотика адамды алдаудың емес, шынайы түсіністік орнатудың құралы болуы тиіс.
Лоран Гунельдің тәжірибелері адамды өзін тануға жетелесе, семиотика – қоғамды өзара түсінуге үйретеді. Бірақ бұл ғылым абсолют емес. Белгіні контекстсіз түсіну мәдениетаралық байланыста қауіпті: ол шекараларды біріктірмейді, қайта бөліп тастауы мүмкін.
Қоғамдағы бейсаналы манипуляция мен өзара түсіністіктің жаңа коды
Адамдар бір-бірімен тіл арқылы ғана емес, бейсаналы деңгейдегі белгілер арқылы сөйлеседі. Әлеуметтік желідегі қарапайым эмодзи, дауыстың тоны, жазбадағы үзіліс, тіпті сөйлем соңындағы нүкте – бәрі де қабылдаушының санасында түрлі эмоциялық код тудырады. Мысалы, WhatsApp немесе Telegram хат алмасуларында бір ғана «.» белгісі суықтық немесе реніш ретінде қабылдануы мүмкін, ал нақты бір түсті фон таңдау адамның көңіл күйі мен қарым-қатынасқа көзқарасын бейсаналы түрде білдіреді. Бұл көріністер адам санасында шынайы коммуникацияның орнын алмастырып, түсінбеушілік пен эмоциялық қақтығыстардың көбеюіне себеп болып отыр.
Қоғамдағы алаяқтық пен психологиялық манипуляциялардың көбеюі де семиотикалық тұрғыдан түсіндіруге келеді. Соңғы жылдары Қазақстанда «жалған уәде», «инфобизнес», «қаржылық пирамидалар» және «онлайн-коучинг» сияқты құбылыстардың белең алуы адамдардың белгілерге бейсаналы сенімінен туындайды. Мұндай манипуляциялар тікелей фактімен емес, семиотикалық әсермен жұмыс істейді: адамдар жарнамадағы тон, дауыс ырғағы, киім түсі, көзқарас, сахналық қозғалыс сияқты сигналдарға сенеді. Ал бұл белгілер шынайы мәннен гөрі иллюзия туғызады. Яғни, адамдар шындықты емес, белгілердің әсерін қабылдайды. Бұл – қазіргі коммуникацияның ең осал тұсы.
Сол сияқты цифрлық кеңістіктегі жалған тұлғалар мен deepfake технологиялары да семиотикалық мәселе болып отыр. Адамның бейнесін, дауысын, қимылын қолдан жасап, шынайы коммуникация иллюзиясын тудыру – белгілердің шынайылықтан ажырап бара жатқанын дәлелдейді. Мұндай жағдайда қоғамның семиотикалық сауаты төмен болса, адамдар визуалды ақпаратқа сыни көзбен қарай алмайды, манипуляцияны белгіден ажырата алмайды. Бұл тек жеке тұлға емес, тұтас әлеуметтік сенім жүйесіне қауіп төндіреді.
Семиотика осы процестердің барлығын талдайтын әмбебап құрал бола алады. Ол адамдар арасындағы коммуникацияның логикасын, бейсаналы таңбалар жүйесін және мағынаның қалай туатынын зерттейді. Бұл тек саясаткерлер мен медиа мамандарына емес, күнделікті өмірде де қажет. Себебі отбасындағы түсініспеушілік, ұжымдағы қақтығыс немесе достар арасындағы реніштің түп негізінде көбіне белгілерді әртүрлі оқу жатыр. Бірі үнсіздікті сыпайылық деп қабылдайды, екіншісі – немқұрайдылық деп түсінеді. Бірі күлімсіреуді жылы ықылас деп санайды, ал басқа мәдениетте ол жасырын қорғаныс механизмі болуы мүмкін. Осындай бейсаналы айырмашылықтар адамдар арасындағы сенімді әлсіретіп, әлеуметтік байланыстардың сапасын төмендетеді.
Қазір қазақстандық қоғамда ақпараттың жылдамдығы мағынадан озып кеткен. Адамдар мәтінді оқудан гөрі бейне мен белгіге сенеді. Ал белгілердің табиғатын түсінбеген адам – манипуляцияға ең осал нысан. Мысалы, әлеуметтік желіде «эмоционалды бейнелер» мен «жалған қайырымдылық» контенттері жиі кездеседі: мұнда суреттегі көз жасы, шынайы дауыс немесе жүрек пішініндегі белгі адамда мейірім не кінә сезімін тудырып, оның рационалды шешім қабылдау қабілетін әлсіретеді. Бұл – семиотикалық манипуляцияның классикалық түрі.
Сондықтан семиотика тек ғылым ретінде емес, қоғамдық сауаттылықтың жаңа деңгейі ретінде маңызды. Ол адамды сыртқы белгіні талдап, оның артындағы ниетті, эмоцияны, контексті тануға үйретеді. Қазақстандағы әлеуметтік коммуникацияның сапасын арттыру үшін ең алдымен осы семиотикалық мәдениетті дамыту қажет. Бұл қоғамның ішкі үйлесімін, тілдік және мәдени көптүрлілікті сақтаудың да тетігі. Себебі адамдар бір-бірін түсіне бастаған жерде ғана қоғам тұрақтылық табады. Ал түсіністік белгіні танудан, оны сезінуден басталады.
Семиотика – әлем мен адамзат портретін тұтас бақылауда ұстай алмағанымен, адам мен адам арасындағы субъективтілікті сынауға қауқары жетерлік. Ол арқылы біз саясаттағы ишараны, қоғамдағы үнсіздікті, тіпті өз ішіміздегі қорқынышты да оқи аламыз. Бірақ ол үшін бір шарт бар: әр белгінің артындағы мәдениет пен сезімді түсіну. Өйткені, белгіні түсінгенде ғана ол коммуникацияға айналады.
Махаббат БАШЕК,
ҚазҰУ, Журналистика факультеті,
4-курс студенті
